Τα αρχοντικά της Σιάτιστας Ιστορία – Περιγραφή – Προτάσεις Ανάδειξης . Του Αθανάσιου Κ. Τσιρογιάννη Αρχαιολόγου

11 Min Read


Ιστορική Αναδρομή
Οι εμπορικές επαφές των Ελλήνων εμπόρων της δυτικής Μακεδονίας από τον 17ο έως τον 18ο αιώνα κι έπειτα, με περιοχές της κεντρικής Ευρώπης, με τις οποίες διεύρυναν τις εμπορικές τους σχέσεις – μετά τις συνθήκες του Κάρλοβιτς (1699), Πασσάροβιτς (1718) και του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) – είχαν ως αντίκτυπο να επηρεάσουν και τεχνοτροπικά την αρχιτεκτονική των τόπων από όπου προέρχονταν. Το αποτέλεσμα αυτής της πολιτισμικής ώσμωσης το συναντάμε έως σήμερα στη Β. Ελλάδα και τη Σιάτιστα.
Σχετικά με την ίδρυσή της, δε σώζονται πολλές πληροφορίες. Πιθανότατα χτίστηκε στις αρχές του 15ου αιώνα από κάτοικους των γύρω περιοχών και όχι μόνο, που ήθελαν να γλιτώσουν από τις τούρκικες επιδρομές. Από το κώδικα του Ζωσιμά φαίνεται ότι ορισμένες ποιμενικές οικογένειες συγκρότησαν τον πρώτο συνοικισμό με το όνομα «Καλύβια» και αυτό μετά την κατάκτηση της περιοχής από τους Τούρκους. Επίσης, οι συνεχόμενες πιέσεις από την πλευρά των Οθωμανών στους πληθυσμούς που ζούσαν στα γύρω πεδινά όπως στα χωριά του Πετρόβου και της Τσερβένας, ανάγκασαν πληθυσμούς που ζούσαν εκεί να βρουν καταφύγιο σε ορεινότερες και καλύτερα οχυρωμένες τοποθεσίες όπως αυτή που βρίσκεται σήμερα η Σιάτιστα. Αργότερα, με πρόσφυγες από τη Θεσσαλία και την Ήπειρο το 1612 και το 1769 ο πληθυσμός της Σιάτιστας μεγάλωσε (1).
Ετυμολογικά, το όνομα της Σιάτιστας φαίνεται να δέχεται δύο ίσως και τρεις τουλάχιστον προελεύσεις. Η πρώτη σχετίζεται με το βλάχικο «siat», «siate” από το λατινικό «sitis» που σημαίνει δίψα. Ενώ η δεύτερη ετυμολογική εκδοχή της προέρχεται από το σλαβικό «σέτσιαμ» που σημαίνει χωρίζω – διαιρώ, ενώ με την τοπική κατάληξη «-ιστα» έχει τη σημασία της χωρισμένης πόλης. Η δεύτερη θεωρείται από τους περισσότερους μελετητές και η ορθότερη που αποδίδεται στη διαίρεση της Σιάτιστας αρχικά σε δύο οικισμούς, τη «Γεράνεια» (κάτω συνοικία) και τη Χώρα (άνω συνοικία) οι οποίες αργότερα ενώθηκαν. Από την άλλη όμως, ο πρώην δήμαρχος Σιάτιστας Μιλτιάδης Στρακαλής διαφωνεί και με τις δύο εκδοχές, αφού για το βλάχικο «siat» έλεγε πως δεν είναι δυνατόν καθώς η περιοχή τότε είχε άφθονη ποσότητα υδάτων για τις ανάγκες των κατοίκων ενώ για τη σλάβικο «σέτσιαμ» ανέφερε ότι την εποχή που υπήρχαν οι δύο οικισμοί δεν ήταν χωρισμένοι απλά γειτόνευαν ο ένας με τον άλλον. Όπως και να ‘χει, στη πόλη της Σιάτιστας χρησιμοποιήθηκε πάντα η ελληνική γλώσσα και κατοικήθηκε από Έλληνες. Παραδείγματα μπορούμε να δούμε και στις κοντινές πόλεις κυρίως της Βέροιας, Νάουσσας (Νιάουστα) και Κοζάνης (2).

Περιγραφή των Αρχοντικών
Ο ταξιδιώτης που θα επισκεφθεί σήμερα τη Σιάτιστα θα παρατηρήσει γραφικά σοκάκια ανάμεσα στα περίτεχνα αρχοντικά και τις εκκλησίες της. Θα θαυμάσει τα πετρόχτιστα διώροφα σπίτια με τα ξύλινα αετώματα και τα σαχνισιά με το φρουριακό τους ύφος (3).
Τα περισσότερα αρχοντικά που σώζονται σε καλή κατάσταση χρονολογούνται από το 18ο αιώνα, από Σιατιστινούς εμπόρους. Έχουν ορθογώνια κάτοψη (σε σχήμα «Γ» ή «Π») με πλούσια διακοσμημένους ορόφους (4). Στη Σιάτιστα διατηρούνται σήμερα περίπου 100 αρχοντικά από τον 18ο αιώνα (όπως αυτά της Πούλκως, του Νεραντζόπουλου, της Σανούκως, του Μανούση, του Αλεξίου, κ.α.), περιβάλλονται από ψηλούς τοίχους (μάντρες), ενώ η πρόσοψη των αυλοθύρων τους θυμίζει φρουριακή πύλη. Τα περισσότερα έχουν ίδια διάταξη (σε «Γ» η «Π» όπως αναφέραμε) με άνισα σκέλη στα πλάγια και μεταξύ αυτών, η “οχυρή” πύλη. Διαθέτουν ακόμη κλιμακοστάσια στο αίθριο («μεσιά» ή αλλιώς «εμπάτη») το οποίο είναι στρωμένο με πλάκες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον δείχνει να έχει ο εσωτερικός εξώστης (ντηλιακός) που κατάγεται από τα αρχαία πρότυπα οικιών με αυλή – αίθριο. Όσον αφορά το εξωτερικό του κτιρίου, περιέχει εμφανείς ξυλοδεσιές ενώ οι τοιχοποιία του είναι αρκετά επιμελημένη με επιμήκεις πλίνθους διαγώνιας και οριζόντιας διάταξης που συχνά θυμίζει τα κεραμοπλαστικά των βυζαντινών ναών (5).
Στον όροφο των αρχοντικών διακρίνουμε τα θερινά δωμάτια («οντάδες»), μέσα από τα οποία προβάλλουν προς τον εξωτερικό τοίχο οι κλειστές προεξοχές με παράθυρα, τα λεγόμενα «σαχνισιά». Η διάταξη των δωματίων από την άλλη, τοποθετείται σε ζεύγη αριστερά και δεξιά, εκατέρωθεν δηλαδή της κεντρικής σάλας τα οποία έχουν καλό φωτισμό και περιέχουν τζάκια και «μουσάντρες» (μεγάλο σύνθετο συγκρότημα ντουλαπιών των δωματίων). Τα κυρίως δωμάτια έχουν όμορφες ξυλεπενδύσεις με ξυλόγλυπτα τρίβηλα, ζωγραφικές απεικονίσεις και περίτεχνα ταβάνια. Ακόμη, επάνω από τα παράθυρα των σαχνισιών διακρίνονται ζώνες από φεγγίτες με πολύχρωμα σχέδια σε γυαλί (6).

Αναστηλώσεις – Συντηρήσεις
Ένα άλλο ενδιαφέρον θέμα που σχετίζεται με τα αρχοντικά της Σιάτιστας είναι αυτό της αναστήλωσης και της ανάδειξής τους σήμερα. Οι δράσεις της τοπικής Εφορείας Αρχαιοτήτων έχουν ως σκοπό την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης που συνδέονται με θέματα προστασίας και ανάδειξης της ντόπιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Παραδείγματα αυτών αποτελούν το αρχοντικό της «Πούλκως» και του «Μαλιόγκα».
Το αρχοντικό της «Πούλκως» βρίσκεται στην παλιά συνοικία της Γεράνειας το οποίο σύμφωνα με την κτητορική του επιγραφή χρονολογείται ήδη από το 1752. Πρόκειται για ένα μεγάλο αρχοντικό που δείχνει “επιβλητικό” και διαθέτει ισόγειο, όροφο και ημιυπαίθριο χώρο. Στις προσόψεις του κτιρίου υπάρχουν εξαιρετικές τοιχογραφίες με διακοσμητικά μοτίβα τα οποία περιέχουν ρόδακες, αστέρια αλλά κι ένα καράβι. Στα δωμάτια του ορόφου υπάρχουν γύψινοι φεγγίτες με τοποθετημένο γυαλί vitraux. Ξεχωρίζουν ακόμα η διακόσμηση του τζακιού σε ένα από τα δωμάτια του ορόφου αλλά και μια απεικόνιση της πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης πιθανώς από τους Οθωμανούς Τούρκους.
Υπήρξε η ανάγκη να γίνουν σημαντικές επεμβάσεις προκειμένου να σωθεί το κτίριο. Για παράδειγμα εργασίες αναστήλωσης και συντήρησης της τοιχοποιίας, των τοιχογραφιών αλλά και των ξυλόγλυπτων τέμπλων που διέθετε. Οι εργασίες συντήρησης κόστησαν 1,5 εκατομμύριο ευρώ μέσω του χρηματοδοτούμενου προγράμματος ΕΣΠΑ 2007 – 2013 και ολοκληρώθηκε το 2015.
Από την άλλη μεριά, στη συνοικία της Χώρας που είναι το άλλο πολεοδομικό συγκρότημα της Σιάτιστας, βρίσκεται το αρχοντικό του Μαλιόγκα και με μια επιγραφή που είναι τοποθετημένη στην είσοδο του κτιρίου φαίνεται να οικοδομήθηκε το 1759. Το συγκεκριμένο αρχοντικό είναι διώροφο με όροφο και ημιυπαίθριο χώρο. Ο τοιχογραφικός του διάκοσμος εσωτερικά – εξωτερικά αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα της ζωγραφικής που προέρχεται από την περιοχή της Σιάτιστας. Εδώ να σημειωθεί ότι οι εργασίες αποκατάστασης και συντήρησης του κτιρίου πραγματοποιήθηκαν μέσω του 3ου Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης (7).
Άξια αναφοράς είναι και η προσπάθεια αναστήλωσης του αρχοντικού Δόλγκηρα (1700 – 1730) εκ μέρους του Μορφωτικού και Πολιτιστικού Συλλόγου Σιάτιστας, καθώς αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα έργα του συλλόγου και από το 2003 λειτουργεί ως Λαογραφικό Μουσείο. Η χρηματοδότηση για τη συγκεκριμένη αναστήλωση έγινε από τους ταμειακούς πόρους του συλλόγου, έκτακτες συνδρομές – εισφορές μελών, δωρεές εύπορων Σιατιστινών αλλά και από το πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης LEADER II (8).
Συνολικά, η πόλη της Σιάτιστας διαθέτει περί τα 100 αρχοντικά από τα οποία τα περισσότερα βρίσκονται σε καλή κατάσταση και έχουν δεχθεί επεμβάσεις συντήρησης. Για πολλά από αυτά αναμένεται να ενταχθούν σε Ευρωπαϊκά προγράμματα ώστε να ξεκινήσουν οι εργασίες αναστήλωσης και συντήρησης.
Ο μεγαλύτερος αριθμός εξ αυτών κτίστηκε από το 1740 έως το 1780 και σηματοδοτούν τη μεγάλη οικονομική άνθηση της πόλης εκείνη την περίοδο. Κτίστες τους υπήρξαν τοπικοί τεχνίτες ενώ τον εικονογραφικό τους διάκοσμο τον φιλοτέχνησαν ζωγράφοι από διάφορες περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας (9).
Κριτική θεώρηση – Προτάσεις
Η προστασία της αρχιτεκτονικής μας παράδοσης είναι αρκετά σημαντική σήμερα, καθώς μετά τον μεγάλο οικοδομικό “οργασμό” των δεκαετιών από το 1950 έως το 1970, φαίνεται ότι η πολιτεία με την έκδοση δεκάδων νομοθετικών μέτρων παράλληλα με ιδιωτικούς φορείς και αρκετούς ανθρώπους της τοπικής κοινωνίας, ευαισθητοποιείται και κινείται προς την κατεύθυνση της αναστήλωσης του παραδοσιακού – ιστορικού πυρήνα της πόλης. Συγχρόνως, ακολουθεί μια πολιτική ανάδειξης με σκοπό τη διατήρηση της εθνικής μας μνήμης μέσω των σημαντικότερων μνημείων. Στόχος όμως του κράτους και της τοπικής κοινωνίας θα πρέπει να είναι όχι μόνο η αναστήλωση και η συντήρηση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής (ως αυτοσκοπός), αλλά και η ενημέρωση για την αξία αυτού του πολιτιστικού θησαυρού, αυτής της “ζωντανής μνήμης”. Επιπλέον, η προσέλκυση ξένων επισκεπτών για την οικονομική ενίσχυση του τόπου θα έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί κίνητρο για τη συνέχεια αυτών των έργων και παράλληλα θα αποτελέσει το έναυσμα για την υποσυνείδητη και συστηματική προσπάθεια των τοπικών αρχών και της κοινωνίας για τη διατήρηση και τη μεταφορά αυτής της πλούσιας κληρονομιάς στις επόμενες γενιές. Έτσι, θα μετεξελιχθεί αυτή η προσπάθεια σε μια ”επανακάλυψη” και ποιοτικότερη διαπαιδαγώγηση των σύγχρονων Ελλήνων σε σχέση με τη πολιτισμική τους παράδοση.

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Κ. ΤΣΙΡΟΓΙΑΝΝΗΣ
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ

Βιβλιογραφία
http://www.markides.gr. (2017). http://www.markides.gr. Ανάκτηση από Αρχοντικό Δόλγκηρα: http://www.markides.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=60&Itemid=74
www.archaiologia.gr. (2016, 11 21). www.archaiologia.gr. Ανάκτηση από Σιάτιστα: Ανοίγουν για το κοινό τα αρχοντικά της Πούλκως και του Μαλιόγκα: http://www.archaiologia.gr/blog/2016/11/21/%CF%83%CE%B9%CE%AC%CF%84%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B1-%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CE%AF%CE%B3%CE%BF%CF%85%CE%BD-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%BF-%CE%BA%CE%B
F%CE%B9%CE%BD%CF%8
C-%CF%84%CE%B1-%CE%B1%CF%
81%CF%87%CE%BF/
Αικατερίνη, Τ. (2001). Αρχοντικά Σιάτιστας. Πειραιάς: Τ.Ε.Ι. Πειραιά.
Αρακαδάκη, Μ. (2014). Διαχρονική Προσέγγιση στην Αρχιτεκτονική του Ελληνικού Χώρου Τυπολογία – Συγκριτική Μορφολογία Μάθημα 6ο : ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ (ΙI). Θεσσαλονίκη: Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα – Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Ελληνική Μακεδονία – Ιστορία και Πολιτισμός από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. (χ.χ.). Ανάκτηση Ιούνιος 03, 2017, από http://www.imma.edu.gr: http://www.imma.edu.gr/macher/hm/hm_main.php?el/C3.3.1.html
Κουταβάς, Σ. (2016). Σιάτιστα: Ανοίγουν για το κοινό τα αρχοντικά της Πούλκως και του Μαλιόγκα. ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Λάββας, Γ. Π. (2010). Ζητήματα Πολιτιστικής Διαχείρισης. Αθήνα: Μέλισσα.
Φίλιος, Τ. Ν. (1972). Αρχοντικά – Σιάτιστα η μεγαλοπρεπής αρχόντισσα του βορρά. Ελληνικός Βορράς.
________________________________
(1) Τσαγκαλίδου Αικατερίνη 2001, 7
(2) Τσαγκαλίδου Αικατερίνη 2001, 8
(3) Τριαντάφυλλος Ν. Φίλιος, 1972
(4) Ελληνική Μακεδονία
(5) Μαρία Αρακαδάκη 2014
(6) Ο.π.
(7) Σπ. Κουταβάς, 2016
(8) www.markides.gr
(9) Σπ. Κουταβάς, 2016

Μοιραστείτε την είδηση