Στο δίμηνο Μάρτη-Απρίλη που «μείναμε σπίτι» τα παλιά πολυβολεία της Κοζάνης είχαν την .. τιμητική τους, αφού δέχτηκαν τους περισσότερους επισκέπτες στη διάρκεια του 80χρονου βίου τους. Κόσμος και κοσμάκης με το SMS No 6 «υπό μάλης» ανηφόριζε καθημερινά στους γύρω λόφους, όπου στέκουν ξεχασμένα και αποστρατευμένα τα πολυβολεία της πόλης, σιωπηλοί μάρτυρες μιας άλλης εποχής.
Ξεκίνησα να ψάχνω λίγο το παρελθόν των πολυβολείων, στο μεταξύ έγραψε κάτι σχετικό κι ο Βασίλης Καραγιάννης, οπότε σκέφτηκα να το πάω ένα βήμα παραπέρα ζητώντας πληροφορίες από την 9η Ταξιαρχία (πρώην Α’ Σώμα Στρατού) και τη Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού στην Αθήνα.
Τα αποτελέσματα ήταν πενιχρά. Η Δ/νση Ιστορίας βρήκε μόνο μια έκθεση που σχετίζεται κάπως με το θέμα. Την συνέταξε τον Αύγουστο του 1942 ο Συνταγματάρχης πεζικού Ιωάννης Μπεγέτης (μετέπειτα διοικητής της 9ης Μεραρχίας), ο οποίος περιγράφει την κατάσταση των οχυρώσεων στην περιοχή ευθύνης της 9ηςΜεραρχίας και του τομέα Καστοριάς. Εκεί αναφέρει ότι «είχε γίνει λίαν επαρκώς η οχύρωση», η οποία μεταξύ των άλλων περιλάμβανε «50 σκυρόδετα πολυβολεία, 4 παρατηρητήρια, 2 πυροβολεία αντιαρματικών πυροβόλων κλπ». Δεν είναι ξεκάθαρο αν τα 50 πολυβολεία ήταν όλα στον τομέα Καστοριάς ή μέρος τους ήταν και στην Κοζάνη. Όπως και να έχει το πράγμα, εκείνο που προκύπτει από την Έκθεση είναι ότι τα πολυβολεία Κοζάνης – Καστοριάς κατασκευάστηκαν την ίδια περίοδο, δηλ. λίγο πριν τον πόλεμο, πιθανόν στο διάστημα 1936-40, για αυτό είναι και της ίδιας μορφής και δομής («σκυρόδετα»).
Από ό,τι φαίνεται δεν χρησιμοποιήθηκαν σε στρατιωτικές επιχειρήσεις συστηματικά, αλλά μόνο σποραδικά.
Έτσι, κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής χρησιμοποιήθηκαν μερικά πολυβολεία, κυρίως των βορεινών λόφων της Κοζάνης. Τον Οκτώβριο του 1944 κατά την αποχώρησή τους οι Γερμανοί χρησιμοποίησαν το πολυβολείο – πυροβολείο τους στον Ψηλό Αηλιά και σκότωσαν επτά άτυχους αλεξιπτωτιστές των συμμαχικών δυνάμεων που έπεσαν κατά λάθος εκεί (27η Οκτωβρίου 1944). Στη συνέχεια οι Γερμανοί εγκατέλειψαν το πολυβολείο αυτό πιστεύοντας ότι επίκειται επίθεση των συμμάχων (ή και των ανταρτών) και κανονιοβόλησαν ανηλεώς τον Ψηλό Αη Λιά από τον απέναντι λόφο του Αη Σαράντη, πριν εγκαταλείψουν τελείως την Κοζάνη την 28η Οκτωβρίου του 1944.
Τέλος, στη διάρκεια του εμφυλίου τα πολυβολεία της Αγίας Παρασκευής και άλλων λόφων φυλάσσονταν κατά καιρούς από το Στρατό «δια παν ενδεχόμενο».
Τα παραπάνω στοιχεία είναι λίγο πολύ γνωστά από δημοσιεύσεις πολιτών και ερευνητών της τοπικής ιστορίας. Το αν σταχυολογώ μερικά από αυτά (πιθανόν και με ανακρίβειες, ως αναρμόδιος) είναι για να δείξω ότι τα πολυβολεία της Κοζάνης έχουν ένα ιστορικό φορτίο, έστω και μικρό.
Από μια πρόχειρη εκτίμηση προκύπτει ότι ο αριθμός των πολυβολείων είναι περίπου 30 με 40 και καλύπτουν όλη τη λοφοσειρά της Κοζάνης: Αη Σαράντης, Αγία Παρασκευή (δύο υψώματα), Ψηλός Αη Λιάς, Σμάθκο, ίσως και αλλού
Τι θα μπορούσε να κάνει η Κοζάνη για τα παλιά της πολυβολεία ; Λίγα πράματα (αλλά και με λίγα χρήματα):
1. Καλό καθάρισμα από τα χώματα – μπάζα και τους θάμνους που τα μισοσκεπάζουν και σε μερικά χρόνια θα τα καλύψουν τελείως
2. Μικροεπισκευές της λιθοδομής, καθώς και ασφάλιση της (στενής) εισόδου τους, ώστε να μην παγιδευτεί μέσα κάποιο παιδί.
3. Ανάρτηση στο site του Δήμου (και άλλων φορέων) σχετικού υλικού, τουτέστιν πληροφορίες για το ιστορικό των πολυβολείων, φωτογραφίες, κλπ.
4. Σχεδίαση και ανάρτηση ενός απλού χάρτη (εύχρηστου μέσω κινητού) ώστε να μπορεί εύκολα ο καθένας να δει από κοντά τα πολυβολεία της Κοζάνης.
Έτσι, αν κάποιος επισκέπτης της πόλης διαθέτει δυο-τρείς ώρες για περπάτημα, θα μπορεί κατεβάζοντας τον χάρτη στο κινητό του να κάνει τη διαδρομή μόνος του και να επισκεφτεί τα πολυβολεία. Συγχρόνως να απολαύσει και τα φυσικά «μπαλκόνια», της Κοζάνης (τους λόφους από το Σιόποτο ως τον Αη Σαράντη) που ειδικά αυτή την εποχή είναι χάρμα. Δεν χρειάζονται δαπάνες για χαράξεις και διανοίξεις, καθώς υπάρχουν πολλά έτοιμα μονοπάτια, παρά μόνο μια στοιχειώδης σήμανση για τους ξένους (Οι ντόπιοι ξέρουν τα κατατόπια).
Και μιας και το ‘φερε η συζήτηση, η πρόταση αυτή για πεζοπορία μπορεί να διευρυνθεί και να συμπεριλάβει, πέρα από τα πολυβολεία, όλα τα στοιχεία ενδιαφέροντος των λόφων της πόλης (ιστορικά, πολιτιστικά, φυσικού περιβάλλοντος). Ας μην ξεχνάμε ότι η αμφιθεατρική γεωμορφολογία της Κοζάνης είναι ένα από τα δυνατά της σημεία, αφού μέσα σε λίγα λεπτά μπορεί κάποιος να ανηφορίσει ως τις γύρω κορφές και να αγναντέψει από τα Πιέρια, τον Όλυμπο και τον Αλιάκμονα στα νότια μέχρι το Βίτσι και το Καϊμακτσαλάν στα βόρεια. Επιπλέον το κάθε ύψωμα έχει και τη δική του ιστορία, ξεκινώντας από τη λαξευτή κολυμβήθρα των πρώτων Κοζανιτών δίπλα στον Άγιο Φανούριο και φθάνοντας στους αδικοχαμένους αλεξιπτωτιστές του Αη Λιά και παραπέρα στο «άσυλο» των ταλαίπωρων φυματικών στην Αγία Παρασκευή.
Η ιδέα δεν είναι εντελώς καινούρια ούτε ξεκινά από το μηδέν. Ο Δήμος Κοζάνης είχε βάλει στα σκαριά ένα τέτοιο μονοπάτι από το 2017 με βασικό προορισμό τον Ψηλό Αη Λιά και τα περιφερειακά του μονοπάτια, που περνά και από Σμάθκο και Αη Θωμά. Ας εμπλουτίσουμε την υπάρχουσα μελέτη προσθέτοντας και μια εναλλακτική διαδρομή που θα συμπεριλάβει όλους τους λόφους και τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία τους. Μπορούμε να τη βαφτίσουμε «πεζοπορώντας στην επτάλοφο Κοζάνη» ή κάτι τέτοιο.
Αη Σαράντης, Αγία Παρασκευή, Χαμηλός Αη Λιας, Αη Θωμάς, Ψηλός Αη Λιάς, Σμάθκο, Σιόποτο: Μια τρίωρη βατή διαδρομή για όλους, με συνεχή θέα στις κορυφογραμμές και τη λίμνη του Αλιάκμονα, με εναλλασσόμενη βλάστηση, με ενδιάμεσες στάσεις σε εξωκλήσια, καταφύγια και διάσπαρτα ίχνη από την ιστορία, τη ζωή και τις παραδόσεις της παλιάς Κοζάνης. Αξίζει να την περπατήσουμε και να την αναδείξουμε.
Λ. Τσικριτζής
