Μια συζήτηση στο πλαίσιο των podcast του «Χ»
Του Σωκράτη Μουτίδη – [email protected]
Βρισκόμαστε κοντά στο 76 π.Χ., όταν έξω από τα Αντικύθηρα, μια ρωμαϊκή ολκάς, ιστιοφόρο φορτηγό πλοίο, βυθίζεται λόγω θαλασσοταραχής, «παγώνοντας» το χρόνο για το φορτίο που μετέφερε πιθανότατα από κυριευμένες περιοχές. Ανάμεσα στους θησαυρούς κι ένας παράξενος, όσο και πολύπλοκος μηχανισμός.
Ένα εύρημα τόσο σημαντικό για την τεχνολογία, όσο ο Παρθενώνας για την αρχιτεκτονική
Θα χρειαστεί να περάσουν αιώνες, μέχρι να φτάσουμε στα 1900 μ.Χ., για να ανακαλυφθεί σε βάθος περίπου 40-64 μέτρων ο θησαυρός του ναυαγίου από Συμιακούς ψαράδες. Μάλιστα, κατά την ανασκαφή που διήρκεσε αρκετούς μήνες, πέθανε ο δύτης Παναγιώτης Κρητικός, ενώ δύο ακόμα δύτες έμειναν παράλυτοι. Ανάμεσα στα αγάλματα και άλλα σημαντικά αντικείμενα του ναυαγίου, ανασύρεται ο πρώτος αναλογικός υπολογιστής, ο γνωστός πλέον μηχανισμός των Αντικυθήρων. Πρόκειται για ένα εύρημα τόσο σημαντικό για την εξέλιξη της τεχνολογίας, όσο ο Παρθενώνας για την αρχιτεκτονική, όπως είχε αναφέρει ο αείμνηστος καθηγητής Σειραδάκης. Η 2.000 ετών συσκευή προέβλεπε τη θέση του ήλιου, της Σελήνης και των πλανητών, των ηλιακών και σεληνιακών εκλείψεων, ακόμη και την ημερομηνία των Ολυμπιακών Αγώνων.
Για τη σημασία του μηχανισμού, αλλά και όλες τις τελευταίες επιστημονικές εξελίξεις μίλησε σε αυτό το επεισόδιο στα podcast του «Χρόνου», ο Αριστείδης Βούλγαρης, επικεφαλής της ελληνικής επιστημονικής ομάδας “The Frame Project” που μελετά την λειτουργία του Μηχανισμού των Αντικυθήρων.
Ο Αριστείδης Βούλγαρης, φωτογράφος του ήλιου, ο Έλληνας κυνηγός των εκλείψεων, είναι ένας από τους «λύτες» του μηχανισμού των Αντικυθήρων και μας λύνει πολλές απορίες σχετικά με τη λειτουργία του αρχαίου αυτού υπολογιστή, που υπήρξε ένα εξαιρετικό επίτευγμα της ελληνιστικής εποχής, κατά την οποία αναπτύχθηκαν η μηχανική, τα μαθηματικά και η τεχνολογία. «Ήταν ένας γραναζωτός μηχανισμός και με την εμπλοκή των οδόντων, των μηχανισμών και δεικτών και κάποιων εγχάρακτων κλιμάκων μπορούσε να μας δώσει κάποια στοιχεία για τη θέση του ήλιου στον ουρανό, τις φάσεις της Σελήνης, την έναρξη των Ολυμπιακών Αγώνων, αλλά και το πότε θα γίνει έκλειψη ηλίου ή σελήνης».
Ένα μηχάνημα που μπορούσε να επηρεάσει την έκβαση της μάχης
Ενδιαφέρον, όμως, έχει να μάθουμε από ποιους χρησιμοποιούνταν ο μηχανισμός. Ο κ. Βούλγαρης, έχοντας 1500 ώρες χρήσης του μηχανήματος, απαντά: Λογικά κατασκευάστηκε για κάποια διοικούσα αρχή της εποχής. Ποιος ήξερε για παράδειγμα την ημερομηνία για να δώσει εντολή στους σπονδοφόρους αγγελιοφόρους να πουν στις πόλεις κράτη πότε θα ξεκινούσαν οι Ολυμπιακοί Αγώνες; Οι Ολυμπιακοί γινόταν την όγδοη ή ένατη πανσέληνο μετά το χειμερινό ηλιοστάσιο. Ή πιο παρατραβηγμένα θα μπορούσε να είναι για κάποιο μαντείο. Ρωτούσαν το Μαντείο πότε να επιτεθούμε στους Πέρσες; Το Μαντείο έχοντας πιθανότατα ένα τέτοιο μηχάνημα και γνωρίζοντας ότι σε τρεις μέρες θα γίνει έκλειψη σελήνης, θα μπορούσε να απαντήσει, όταν ματώσει το φεγγάρι τη στιγμή που ανατέλλει (ως γνωστόν οι εκλείψεις σελήνης έχουν κόκκινο χρώμα). Τρεις μέρες μετά γινόταν έκλειψη και οι Αθηναίοι ξεκινούσαν την επίθεση στους Πέρσες. Οι Πέρσες έβλεπαν ένα κόκκινο φεγγάρι και τους Αθηναίους να επιτίθενται. Ε, ποιος λέτε να κέρδιζε τη μάχη;».
Μιλάμε, λοιπόν, για ένα μηχάνημα που προσπαθούσε να ελέγξει το χρόνο. Ήταν, όμως, μοναδικό; Εφόσον σώζεται σε θραύσματα το εγχειρίδιο χρήσης του, καταλαβαίνουμε ότι ο κατασκευαστής δεν το έκανε για τον εαυτό του, αλλά για κάποιον που θα το χρησιμοποιήσει και δεν ξέρει πολλά, λέει ο κ. Βούλγαρης. Πιθανότατα, λοιπόν, να κατασκευάστηκε κατά παραγγελία για κάποιον άλλο χρήστη. Και ίσως υπήρχαν παραπάνω από ένα.
Είναι μαγικό ότι κάποιος είχε την ιδέα να βάλει τον ουρανό σ’ ένα ξύλινο κουτί
«Ο μηχανισμός μπορεί να κάνει πολύ καλές προβλέψεις μέχρι και σήμερα αν καλιμπραριστεί σωστά. Το μαγικό για μένα είναι ότι κάποιος είχε την ιδέα να βάλει τον ουρανό σ’ ένα ξύλινο κουτί. Από πολύ νωρίς γνώριζαν οι αρχαίοι πολιτισμοί, Έλληνες Αιγύπτιοι, Βαβυλώνιοι ότι τα φαινόμενα επαναλαμβάνονται περιοδικά» λέει ο κ. Βούλγαρης. Ωστόσο, τη γνώση αυτή το ιερατείο κρατούσε κρυφή για ευνόητους λόγους. Φανταστείτε ότι, όπως λέει ο κ. Βούλγαρης, στη Βαβυλώνα θεωρούνταν γρουσουζιά να είσαι βασιλιάς και να γίνει έκλειψη ηλίου. Γι’ αυτό τι έκαναν; Ο βασιλιάς ήξερε ότι θα γίνει η έκλειψη ηλίου. Έτσι, λοιπόν, παραιτούνταν από το θρόνο του, έβαζε έναν κατάδικο στη θέση του και γινόταν η έκλειψη με βασιλιά τον κατάδικο. Στη συνέχεια ο βασιλιάς σκότωνε τον κατάδικο και έπαιρνε ξανά το θρόνο πίσω. Κάπως έτσι επιβεβαιωνόταν η προκατάληψη που ήθελε να είναι κακό να είσαι βασιλιάς κατά την έκλειψη ηλίου. Εν αντιθέσει με το κλειστό ιερατείο σε άλλους πολιτισμούς, οι αρχαίοι Έλληνες φαίνεται ότι έβγαλαν αυτές τις πληροφορίες προς τα έξω.
Το θραύσμα D
Εδώ και αρκετά χρόνια, ο μηχανισμός των Αντικυθήρων αποτελεί ένα από τα πολυτιμότερα εκθέματα του Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών. Για να γίνει η διερεύνησή του το 2004 χρειάστηκε υπουργική απόφαση. Η ομάδα του κ. Βούλγαρη αυτό τον καιρό έχει να προσφέρει νέα δεδομένα για το θραύσμα D που κρύβει ένα γρανάζι με 63 όδοντες και δεν μπόρεσε να ταυτοποιηθεί σε καμία θέση από τα σωζόμενα. Μάλιστα, στο επιστημονικό περιοδικό Mediterranean Archaeology and Archaeometry δημοσίευσε την εργασία της, σύμφωνα με την οποία το συγκεκριμένο γρανάζι αναπαριστά την τέταρτη κίνηση της σελήνης.
«Είμαι πολύ επιφυλακτικός στο να προσθέτω ανύπαρκτα αντικείμενα στο μηχανισμό. Με πρωτοβουλία των Έντμουντς, Σειραδάκη και Μουσά έγινε η πρώτη ακτινογράφηση σε βάθος. Ο ακτινολόγος γιατρός, βέβαια, έχει περάσει το μάθημα της ανατομίας και ξέρει ποιο οστό βρίσκεται εμπρός και ποιο πίσω. Στο μηχανισμό όταν τραβήχτηκαν οι ακτινογραφίες το 1970 από το Χαράλαμπο Καράκαλο, δεν ήταν σαφές αυτό» λέει ο κ. Βούλγαρης. Ωστόσο, με τη σύγχρονη τεχνολογία και ειδικό λογισμικό που ενισχύει την οξύτητα των ακτινογραφιών, μπορούν πλέον να συλλεχθούν περισσότερα δεδομένα.
Από τα 150-100 π.Χ. που χρονολογείται ο μηχανισμός έως σήμερα, και μετά από 2000 χρόνια που πέρασε μέσα στη θάλασσα, ο αστρολάβος των Αντικυθήρων από μπρούτζινος που ήταν, έγινε πέτρωμα, καθώς ο χαλκός αντέδρασε με το χλώριο και σταδιακά όλος ο μπρούτζος έγινε ατακαμίτης, χλωριούχος δηλαδή χαλκός. Δεν σταματά, όμως, να εντυπωσιάζει για τη γνώση που είχε συσσωρευτεί στη αρχαιότητα και δεν ήταν μόνο θεωρητική, αλλά είχε και τόσο μεγάλη πρακτική εφαρμογή.
Ακούστε το Podcast παρακάτω:
Μπορείτε να ακούσετε το podcast στη σειρά τα podcast του «Χ» σε πλατφόρμες, όπως Spotify, Apple podcast, Google podcast.
Σωκράτης Μουτίδης – www.xronos-kozanis.gr
