Της Σάσας Ελευθεριάδου, Αρχαιολόγου
Ως αρχαιολογικός τουρισμός ορίζεται το ταξίδι που επικεντρώνεται στην επίσκεψη αρχαιολογικών χώρων, μνημείων και μουσείων. Το βασικό κίνητρο πίσω από τον αρχαιολογικό τουρισμό αποτελεί το ενδιαφέρον για το παρελθόν και την απόκτηση γνώσης σχετικά με τους αρχαίους πολιτισμούς που κατοικούσαν στην περιοχή επίσκεψης. Αν και ο αρχαιολογικός τουρισμός δεν αποτελεί κάτι καινούργιο, η κλίμακα και το εύρος του έχουν αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Πλήθος τουριστών επισκέπτεται αρχαιολογικούς χώρους ετησίως, ενώ στην περίπτωση της Ελλάδας ο συνδυασμός του αρχαιολογικού πλούτου και του φυσικού περιβάλλοντος την καθιστά σημαντικό πόλο έλξης εσωτερικού και εξωτερικού τουρισμού.
Γιατί, όμως, χρειαζόμαστε τον Αρχαιολογικό Τουρισμό;
- Ο αρχαιολογικός τουρισμός φέρνει τους επισκέπτες σε επαφή με την ιστορία του τόπου που επισκέπτονται, ενώ, παράλληλα, εμβαθύνει με ευχάριστο τρόπο στην απόκτηση γνώσης για το παρελθόν.
- Ο αρχαιολογικός τουρισμός μπορεί να συμβάλει στην προώθηση της πολιτιστικής ευαισθητοποίησης και, κατ’ επέκταση, της προστασίας των αρχαιολογικών χώρων και των μουσείων.
- Ο αρχαιολογικός τουρισμός δημιουργεί σημαντικά οικονομικά οφέλη, είτε άμεσα, όπως τα κέρδη από τα εισιτήρια των επισκεπτών, ή έμμεσα, όπως οι δαπάνες των επισκεπτών για μετακίνηση, διαμονή, σίτιση καθώς και αγορές στις τοπικές επιχειρήσεις.
- Ακόμη, η αυξημένη προτίμηση σε μία περιοχή μπορεί να ενισχύσει την τοπική ταυτότητα, και, συνεπώς, την εμπλοκή των τοπικών κοινοτήτων στην προστασία μίας τοποθεσίας που τις ωφελεί άμεσα.
- Τέλος, ο αρχαιολογικός τουρισμός συμβάλλει στην εγχώρια και διεθνή προβολή ενός αρχαιολογικού χώρου ή μνημείου, με αποτέλεσμα μεγαλύτερες επενδύσεις για την συντήρησή τους από τους τοπικούς και όχι μόνο φορείς.
Παρά τα σημαντικά οφέλη, όμως, ο αρχαιολογικός τουρισμός μπορεί να προκαλέσει ποικίλα προβλήματα και προκλήσεις που θα πρέπει να αντιμετωπιστούν, ώστε να μπορούμε να μιλάμε για ποιοτικό και υπεύθυνο τουρισμό.
- Τα αρχαία μνημεία και οι αρχαιολογικοί χώροι είναι μοναδικοί και αναντικατάστατοι. Συνεπώς, η καταστροφή που μπορεί να προκληθεί από ομάδες τουριστών είναι μόνιμη και μη αναστρέψιμη και έχει ως αποτέλεσμα, όχι μόνο την απώλεια των υλικών καταλοίπων, αλλά και τις πληροφορίες που συλλέγονται από την μελέτη της περιοχής, επηρεάζοντας την γνώση μας για τους πολιτισμούς που την δημιούργησαν. Θα πρέπει να σημειωθεί πως η αφαίρεση ή η καταστροφή πολιτιστικού υλικού, εκτός από είναι ανήθικη, είναι και παράνομη.
- Οι περιβαλλοντικές αλλαγές, όπως οι αλλαγές στη θερμοκρασία και την υγρασία, μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά τα αρχαιολογικά ευρήματα. Για παράδειγμα, μεγάλος αριθμός επισκεπτών σε κλειστούς χώρους, όπως τάφους και σπηλιές, μπορεί να αλλάξει τις ατμοσφαιρικές συνθήκες προκαλώντας καταστροφή στις τοιχογραφίες και τις βραχογραφίες, ενώ ο μεγάλος αριθμός επισκεπτών που περπατούν σε αρχαία δάπεδα, μπορεί να επιταχύνει τον ρυθμό φθοράς τους.
- Επιπλέον, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ο αντίκτυπος του αρχαιολογικού τουρισμού στην τοποθεσία και στο φυσικό περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος, το μνημείο ή το μουσείο, καθώς παρατηρούνται πολύ συχνά περιστατικά ρύπανσης του χώρου.
- Τέλος, σε μια προσπάθεια να γίνουν οι τοποθεσίες πιο συναρπαστικές, προσφέρονται συχνά ερμηνείες που δεν υποστηρίζονται από την επιστημονική έρευνα και μπορεί να οδηγήσουν τους επισκέπτες στο να σχηματίσουν εσφαλμένη εντύπωση για τον αρχαιολογικό χώρο ή το μνημείο.
Οι κατευθυντήριες αρχές, λοιπόν, για έναν υπεύθυνο αρχαιολογικό τουρισμό θα πρέπει να περιλαμβάνουν πρακτικές κατάλληλες για την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων του αρχαιολογικού τουρισμού.
- Αρχικά, θα πρέπει να διασφαλιστεί η προστασία και η διατήρηση του αρχαιολογικού χώρου ή του μνημείου. Σε ένα πρώτο επίπεδο, αυτό προϋποθέτει ότι ο χώρος διαθέτει επαρκείς και κατάλληλες εγκαταστάσεις, ενώ οι ομάδες των επισκεπτών θα πρέπει να διατηρούνται σε διαχειρίσιμους αριθμούς, ώστε να μπορούν άνετα να υποστηριχθούν. Επιπλέον, τα σωστά σχεδιασμένα σύγχρονα μονοπάτια μπορούν να καθοδηγήσουν σωστά τις μετακινήσεις των επισκεπτών εντός των αρχαιολογικών χώρων, ώστε να αποφευχθούν τυχόν φθορές. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι ο χώρος να διαθέτει σαφή και κατάλληλη σήμανση. Τέλος, οι επισκέπτες θα πρέπει να είναι εξοικειωμένοι με όλους τους νόμους και κανονισμούς που διέπουν τους αρχαιολογικούς χώρους και να τους ακολουθούν.
- Θα πρέπει να ενθαρρυνθεί η συμμετοχή της τοπικής κοινότητας (πολιτών και επιχειρήσεων) στη δημιουργία κατάλληλων τουριστικών κατευθυντήριων γραμμών και προγραμμάτων που θα συμπληρώνουν τις επισκέψεις στις τοποθεσίες ενδιαφέροντος, δημιουργώντας μία ολιστική εμπειρία για τους επισκέπτες. Οι επισκέπτες, από την άλλη, θα πρέπει να ενθαρρύνονται να υποστηρίζουν τις τοπικές επιχειρήσεις και να συμμετέχουν σε πολιτιστικές εκδηλώσεις.
- Πριν την επίσκεψη, οι τουρίστες θα πρέπει να ενθαρρύνονται να μάθουν περισσότερα για την περιοχή που πρόκειται να επισκεφθούν, ώστε να κατανοήσουν ότι ο αρχαιολογικός χώρος, το μνημείο ή το μουσείο αποτελεί τμήμα ενός ευρύτερου πλαισίου και ότι η διαφύλαξή τους αποτελεί προϋπόθεση για τη διατήρηση μίας μεγαλύτερης πολιτιστικής κληρονομιάς.
- Θα πρέπει να διασφαλίζεται ότι οι ερμηνείες που παρέχονται σχετικά με τον χώρο ή το μνημείο είναι ακριβείς και επικαιροποιημένες. Ο χώρος θα πρέπει να παρουσιάζεται με ενδιαφέροντα και προσιτό τρόπο, διατηρώντας παράλληλα την ιστορική και πολιτιστική του αξία και σημασία.
Εκτός από τα παραπάνω, υπάρχουν κι άλλα σημαντικά στοιχεία που θα πρέπει να ληφθούν υπόψη κατά τον σχεδιασμό μίας τουριστικής επίσκεψης, ώστε να αποφευχθούν δυσάρεστες καταστάσεις, όπως:
• Πόσες ώρες κάθε μέρα είναι ανοιχτός ο χώρος για το κοινό; Πόσοι επισκέπτες επιτρέπονται;
• Ποιες εγκαταστάσεις είναι διαθέσιμες στους χώρους; Είναι ο χώρος κατάλληλος για ΑμΕΑ, παιδιά, ηλικιωμένους κ.λπ.;
• Υπάρχει επαρκές προσωπικό, ώστε να διασφαλιστεί ότι οι επισκέψεις θα επιτηρούνται σωστά;
• Υπάρχουν επαρκείς και κατάλληλοι έντυποι οδηγοί και χάρτες για την τοποθεσία;
Η Δυτική Μακεδονία βρίθει αρχαιολογικών ευρημάτων, τα οποία χρονολογούνται από τους προϊστορικούς μέχρι τους μεταβυζαντινούς χρόνους και αποτελούν τον αδιάψευστο μάρτυρα της διαχρονικής κατοίκησης της περιοχής. Σε αυτά περιλαμβάνονται ο Νεολιθικός Λιμναίος Οικισμός στο Δισπηλιό, η αρχαία πόλη της Αιανής και η βασιλική της νεκρόπολη, η αρχαία Διοκλητιανούπολη, η ελληνιστική πόλη των Πετρών στη Φλώρινα, τα κάστρα και τα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία διάσπαρτα σε όλη την Περιφέρεια, ενώ στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής, στην Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης, στο Βυζαντινό Μουσείο Καστοριάς, στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Μηλιάς Γρεβενών, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας και αλλού μπορεί κανείς να θαυμάσει πλήθος εκθεμάτων προερχόμενων από την περιοχή. Εντούτοις, η επισκεψιμότητα αυτών των χώρων είναι ιδιαίτερα περιορισμένη. Αυτό ίσως οφείλεται στο γεγονός πως η Δυτική Μακεδονία αποτελεί τη μόνη Περιφέρεια της χώρας χωρίς παράκτια ζώνη και, καθώς προτιμώνται οι παραθαλάσσιοι προορισμοί, οι αριθμοί αφίξεων τουριστών στην περιοχή είναι αποκαρδιωτικοί.
Δεδομένου ότι η Δυτική Μακεδονία διανύει μία περίοδο ενεργειακής μετάβασης από τη χρήση του λιγνίτη στην πράσινη ενέργεια, ο τουρισμός αποτελεί πλέον σημαντικό μοχλό τοπικής ανάπτυξης και θα πρέπει, όχι μόνο να ενισχύεται και να προωθείται, αλλά να αποτελεί θεσμό υποστηριζόμενο από την πολιτεία, τις τοπικές κοινωνίες και τους πολίτες. Είναι απαραίτητο να δοθεί μεγάλη προσοχή στον ορθό σχεδιασμό και στην δημιουργία των αναγκαίων υποδομών, ώστε οι επισκέπτες να αποκτούν μία εμπειρία μοναδική και να αισθάνονται πως οι χώροι που επισκέπτονται είναι σημαντικοί και φροντισμένοι. Θα πρέπει η μοναδική αυτή εμπειρία να εδραιωθεί στη μνήμη τους και να αποτελέσει διαχρονικό κίνητρο επίσκεψης στην περιοχή, και, επακολούθως, να θέλουν να προτείνουν και να προωθήσουν τον προορισμό.
Αυτό θα επιτευχθεί, πρωτίστως, μέσω της φροντίδας των μνημείων και των αρχαιολογικών χώρων, καθώς και μέσω της διαρκούς ανανέωσης των προσφερόμενων δραστηριοτήτων και δράσεων. Θα πρέπει να προωθηθεί η δημιουργία διαδρομών φυσικού – πολιτιστικού περιβάλλοντος, η διασύνδεση των πολιτιστικών μνημείων μεταξύ τους, αλλά και η διασύνδεσή τους με άλλες μορφές τουρισμού, όπως ο θρησκευτικός και ο πολιτιστικός τουρισμός, ο οικοτουρισμός κ.ά. Ακόμη, θα πρέπει να υλοποιούνται εντατικά δράσεις και ενέργειες προβολής της περιοχής στην Ελλάδα και στο εξωτερικό (π.χ. πρόσκληση τουριστικών επαγγελματιών και δημοσιογράφων, δημιουργία διαφημιστικών βίντεο και συμμετοχή σε εκπομπές τουριστικής προβολής), ενώ δε θα πρέπει να αγνοηθεί η χρήση των σύγχρονων τεχνολογικών μέσων και ψηφιακών εφαρμογών.
Σίγουρα, η λύση στα όποια προβλήματα που αφορούν στον αρχαιολογικό τουρισμό δεν είναι απλή και απαιτεί την εξέταση πολλών παραμέτρων και τον συντονισμό και την συνεργασία όλων των εμπλεκομένων μερών, δηλαδή της κυβέρνησης, της Περιφέρειας, των δήμων, του ιδιωτικού τομέα (επαγγελματιών εστίασης, παραγωγών και ξενοδόχων), αλλά και των κατοίκων της περιοχής. Βέβαια, η επίγνωση των προβλημάτων αποτελεί το πρώτο βήμα για την προστασία, τη διατήρηση και την απόλαυση της αρχαιολογικής κληρονομιάς. Αν, λοιπόν, υπάρξουν ολοκληρωμένα τουριστικά προγράμματα που θα λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τους αρχαιολογικούς χώρους και τα μνημεία, το περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται και τις κοινότητες γύρω από αυτά, είναι πιθανό να αναδειχθεί η περιοχή, με τα οικονομικά και κοινωνικά οφέλη που συνεπάγονται. Το βασικότερο, όμως, είναι ότι θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι όλοι μας, η κυβέρνηση, οι τοπικοί φορείς, οι τουρίστες, οι πολίτες και οι αρχαιολόγοι, είμαστε συνυπεύθυνοι για την ευόδωση τέτοιων προσπαθειών, ο καθένας με την δική του εποικοδομητική συμβολή. Και αυτή είναι η μεγάλη πρόκληση.
Σάσα Ελευθεριάδου
ΜΑ Προϊστορικής Αρχαιολογίας
ΜΑ Ανθρωπιστικών Σπουδών
Οι φωτογραφίες είναι από παλαιότερα δελτία τύπου της ΕΦΑ Κοζάνης την οποία ευχαριστούμε για την ευγενική παραχώρηση επανάχρησης..
