Σ’ ένα φροντισμένο τόμο οι εκδόσεις ‘’Αρχονταρίκι’’ εξέδωσαν τα Πρακτικά του Δ’ Συνεδρίου με θέμα: ‘’Ελληνικός και Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός’’ (Εκδόσεις Αρχονταρίκι, Αθήνα 2016, σελ. 443). Το Συνέδριο διοργάνωσε η Ειδική Συνοδική Επιτροπή Πολιτιστικής Ταυτότητος της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος.
Ο τόμος διαρθρώνεται σε τρεις ενότητες με αντίστοιχους εισηγητές, γνωστούς συγγραφείς και καθηγητές πανεπιστημίου.
Ενότητα 1η: ‘’Αναζητώντας την ταυτότητα του Διαφωτισμού’’. (Εισηγητές: Α. Ταμπάκη, Χ. Καρανάσιος, Ελ. Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Κ. Κωτσιόπουλος, Κ. Χολέβας, Γ. Καραμπελιάς).
Ενότητα 2η: ‘’Η Ορθόδοξη θρησκευτική Παράδοση και ο Διαφωτισμός’’. (Εισηγητές: Αλ. Σταϊνχάουερ, Κ. Πέτσιος, Χ. Μηνάογλου, Αθ. Καραθανάσης, Α. Αργυρίου, πρωτοπ. Γ. Μεταλληνός, Β. Μακρίδης, Απ. Νικολαΐδης).
Ενότητα 3η: ‘’Ο Διαφωτισμός μέσα από πρόσωπα’’. (Εισηγητές: Χ. Μελετιάδης, Μ. Μαντουβάλου, Δ. Καραμπερόπουλος, Κ. Σβολόπουλος, Δ. Μεταλληνός, Δ. Γόνης, Κ. Κοκκινόφτας).
Επιχειρώ μια σύντομη περιπλάνηση μέσα στις σελίδες του τόμου.
Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός είναι ένα σύνθετο φαινόμενο. Οι επιδράσεις του στη σκέψη και τη ζωή των υποδούλων της τουρκοκρατίας δεν ήταν ακριβώς όμοιες με αυτές στη σκέψη και τη ζωή των ευρωπαϊκών λαών.
Κατά κανόνα το θέμα ‘’Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός’’ βρίσκεται στο στόχαστρο όλων εκείνων που θεωρούν ότι εκφέρουν ή και μονοπωλούν τον ‘’παραδοσιακό λόγο’’. Στον τόμο φαίνεται ότι υπάρχει η δυνατότητα θετικής αξιολόγησης του Διαφωτισμού. Αυτό μπορεί να συμβεί εάν ο Ορθόδοξος κόσμος θελήσει ‘’να αναζητήσει τη δική του ιδιάζουσα σχέση με τον Διαφωτισμό, η οποία θα πρέπει να είναι λελογισμένη, κριτική και εποικοδομητική’’ (σελ. 277, Β. Μακρίδης).
Στο πολύμορφο φάσμα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού υπάρχει και η εκδοχή του ‘’άθεου Διαφωτισμού’’, που εκπροσωπεί ο Βολταίρος. Οι εισηγήσεις του πρωτοπ. Γεωργίου Μεταλληνού και της Μ. Μαντουβάλου αναφέρονται στο φαινόμενο αυτό.
Ο Ελληνικός Διαφωτισμός έχει και την παιδαγωγική του προέκταση, με την οποία ασχολείται η Ελ. Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη. Για την εκπαίδευση των Ελλήνων στην Τουρκοκρατία ενημερώνει η εισήγηση ‘’Το κρυφό σχολειό, οι Έλληνες Διαφωτιστές του 19ου αι. και η αποδομητική ιστοριογραφία της ύστερης μεταπολίτευσης’’ (Γ. Καραμπελιάς). Στο ίδιο θέμα επίκαιρη είναι και η εισήγηση ‘’Ο ελληνικός και ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός στα σύγχρονα σχολικά βιβλία’’ (Κ. Χολέβας).
Ενδιαφέροντα είναι τα θέματα: ‘’Αποκρυφισμός: το κυρίαρχο πνευματικό ρεύμα του διαφωτισμού’’ (Χ. Μηνάογλου), ‘’Αλέξανδρος και Νικόλαος Μαυροκορδάτος: πολιτικές αναγνώσεις’’ (Χ. Μελετιάδη), ‘’Ιβάν Σελιμίνσκης, ένας βούλγαρος ελληνιστής, οπαδός του Διαφωτισμού’’ (Δ. Γόνη), ‘’Κύπριοι λόγιοι και εκδοτική δραστηριότητα, μέσα 18ου-αρχές 19ου αι.’’ (Κ. Κοκκινόφτα).
Στην προσωπικότητα και το έργο του Ρήγα Βελεστινλή οι δύο εισηγήσεις του Δ. Καραμπερόπουλου και του Κ. Σβολόπουλου είναι πολύ διαφωτιστικές.
Οι εισηγήσεις ‘’Πρόσληψη της αρχαιότητας στον ελληνικό 18ο αι.’’ (Α. Ταμπάκη), ‘’η πολιτική οικονομία ως θεοκρατία’’ (Αλ. Στάινχάουερ), ‘’Η μεταφυσική του νεοελληνικού Διαφωτισμού’’ (Κ. Πέτσιου), ‘’Ο θρηκευτικός ουμανισμός’’ (Αθ. Καραθανάση), ‘’Ιωάννης Καποδίστριας’’ (Δ. Μεταλληνού) παρέχουν πολλά νέα και ενδιαφέροντα στοιχεία.
Το κείμενο ‘’Ερμηνεία εις την Αποκάλυψιν’’ του Θεοδωρήτου, 1740-1823, που παρουσιάζει στην εισήγησή του ο Αστ. Αργυρίου είναι αξιοπρόσεκτο.
Επίλογος:
Το Δ’ Συνέδριο εντάσσεται στα Συνέδρια για τη συμπλήρωση των 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Τα Συνέδρια είναι 10 και διοργανώνονται όλα από την ‘’Ειδική Συνοδική Επιτροπή Πολιτιστικής Ταυτότητος της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος’’. Έχει σημασία ότι όλες οι εισηγήσεις είναι γραμμένες από ειδικούς και είναι επιστημονικά τεκμηριωμένες.
Οι εισηγήσεις αυτές ‘’είναι απαλλαγμένες από την ιδεολογική φόρτιση με την οποία Έλληνες ιστορικοί, από τον 19ο αι. μέχρι και σήμερα, προσέγγισαν το ζήτημα τουρκοκρατία, όπως και το ζήτημα επανάσταση του 1821’’ (Δ. Μπαλτάς).
Ο τόμος αυτός των Πρακτικών του 4ου Συνεδρίου (όπως και των προηγούμενων Συνεδρίων) απευθύνονται και θα προκαλέσουν το ενδιαφέρον ενός ευρύτερου κοινού. Είναι ένας τόμος που μπορεί και πρέπει να μπει στις βιβλιοθήκες ενοριών, μοναστηριών, σχολείων, συλλόγων, σπιτιών.
π. Κωνσταντίνος Ι. Κώστας
παπαδάσκαλος
30-10-2016
