Υπάρχουν πολλά στοιχεία της καθημερινότητάς μας τα οποία είτε παρατηρούμε είτε τα ακούμε δεν έχουμε μάθει να τα αναζητούμε στις ρίζες τους, στο χρόνο και στην έννοιά τους. Ένα οικουμενικό φαινόμενο για το οποίο οι Έλληνες – και ειδικά αυτοί – δε θα ήταν φρόνιμο να επαναπαύονται με την εξήγηση ότι κυριαρχεί σήμερα παγκοσμίως. Η ιστορία των Ελλήνων διαχρονικά δεν ήταν ποτέ αδρανής αφού συναντάται παντού και ποικιλοτρόπως. Παράδειγμα εκπροσώπησης αυτού του φαινομένου αποτελεί η και η ιστορία της Δυτικής Μακεδονίας. Πόσοι από εμάς έχουμε ερευνήσει το ιστορικό υπόβαθρο της γης που μας γέννησε και του τόπου στον οποίο ζούμε; Ποια είναι η αρχή της ιστορίας των Μακεδόνων και ποια η σχέση των Μακεδόνων βασιλέων με την περιοχή μας;
Την αρχή σε αυτό το αινιγματικά όμορφο ταξίδι πίσω στο χρόνο μας τη δίνει πρώτος απ’ όλους ο πατέρας της Ιστορίας, Ηρόδοτος (περ. 484 – 410 π.Χ.). Τρία αδέρφια, απόγονοι του βασιλιά του Άργους Τημένου, φεύγοντας από το Άργος και διασχίζοντας την Ιλλυρία καταλήγουν σε μια πόλη της Άνω (Δυτικής) Μακεδονίας ονόματι Λεβαία, όπου ο βασιλιάς εκεί τους προσλαμβάνει στη δούλεψή του. Στον έναν του ανατέθηκε η φύλαξη και εκτροφή των αλόγων, στο δεύτερο των βοοειδών και στο μικρότερο, τον Περδίκκα η φροντίδα των αιγοπροβάτων. Κάθε φορά λοιπόν που η βασίλισσα ζύμωνε, παρατηρούσε ότι το ψωμί του Περδίκκα γινόταν διπλάσιο από αυτό των υπολοίπων. Ο βασιλιάς ακούγοντας το περιστατικό από τη γυναίκα του και πιστεύοντας ότι αυτό είναι σημάδι αναστάτωσης για την εξουσία του, κάλεσε τους παραγιούς του και τους ανακοίνωσε ότι θα πρέπει να εγκαταλείψουν τη γη του. Αυτοί, απάντησαν πως ο βασιλιάς θα έπρεπε να τους καταβάλλει τα δεδουλευμένα τους πρώτα και έπειτα να φύγουν. Στο άκουσμα αυτό, ο βασιλιάς έδειξε το φως που εισχωρούσε από την καμινάδα λέγοντας «Σας δίνω το μισθό που σας αξίζει, ορίστε»! Ο Γαυάνης και ο Αέροπος στην απάντηση αυτή σάστισαν, ο μικρότερος αδερφός τους όμως, ο Περδίκκας κρατώντας ένα μαχαίρι απάντησε «Συμφωνούμε με αυτά που μας δίνεις βασιλιά» και χαράσσοντας το έδαφος που το κτυπούσε κυκλικά ο ήλιος (από εκεί προέρχεται και η προέλευση του μύθου για τον Ήλιο της Βεργίνας), “μάζεψε” το φως τρεις φορές και το έβαλε στο κόρφο του, ώσπου τελικά αναχώρησαν (Ηρόδοτος. Ἱστορίαι. 8.137.1).
Με βάση την παραπάνω αναφορά του Ηροδότου πληροφορούμαστε για την πρώτη πόλη την οποία οι Μακεδόνες κατοίκησαν. Έμελλε όμως αλλού (στα Πιέρια Όρη) να εδρεύσουν, από εκεί να εξαπλωθούν και να εγκαταστήσουν εν τέλει το αρχαίο τους βασίλειο όπως το γνωρίζουμε σήμερα. Πού θα μπορούσε όμως να ήταν η αρχαία πόλη της Λεβαίας; Ένα ερώτημα για το οποίο μέχρι και σήμερα αρχαιολόγοι, ιστορικοί και άλλοι ερευνητές δεν αποκρίνονται με σαφήνεια ένεκα των λιγοστών αρχαίων πηγών αλλά και άλλων συστηματικών ερευνών. Σε αυτό το σημείο λοιπόν καλείται η επιστήμη της αρχαιολογίας να δώσει τις δικές της απαντήσεις.
Αρκετές υποθέσεις έως σήμερα έχουν μελετηθεί είτε με βάση τις ιστορικές πηγές που έχουν σωθεί είτε βάσει των όποιων αρχαιολογικών ερευνών έχουν πραγματοποιηθεί. Στην αρχαιολογία βέβαια απαιτείται πέραν της συστηματικής προσπάθειας και η αρωγή πολλαπλών συναφών και μη επιστημονικών κλάδων προκειμένου να καταλήξουμε στο πιθανότερο συμπέρασμα. Στη παρούσα δημοσίευση θα βασιστούμε κυρίως στις έρευνες παλαιότερων μελετητών, αρχαιολόγων αλλά και αρχαίων συγγραφέων όπως αυτή του Ηροδότου, περιορίζοντας την έρευνά μας σε μια συγκεκριμένη τοποθεσία προσθέτοντας παρόλα αυτά και άλλες πιθανές θέσεις της αρχαίας πόλης.
Αφορά τη θέση «Μπουφάρι», που βρίσκεται κοντά στο σημερινό χωριό Απιδέα (ή Απίδια) το νομού Κοζάνης, λίγα χιλιόμετρα βόρεια του Τσοτυλίου. Πρόκειται για έναν αρκετά καλά φύσει οχυρωμένο αρχαίο οικισμό για τον οποίο η πρόσβαση γίνεται από τη νότια ομαλή πλευρά, ενώ από τα βόρεια και δυτικά ο ποταμός Λεμπίνι παραπόταμος του Αλιάκμονα και στα ανατολικά ένα ρέμα αυτού του παραποτάμου, αγκαλιάζουν το λόφο. Η φυσική οχύρωση του οικισμού συμπληρωνόταν από μια τεχνητή τάφρο στα νότια για καλύτερη προστασία. Τα τρία διαδοχικά υψώματα του λόφου συνδέονται με δύο αυχένες, ενώ στις άκρες του υψώματος εντοπίστηκε ένας τείχος που όπως αναφέρει ο Δ. Σαμσάρης ίσως προέρχεται από τα ακρινά σπίτια. Επιπλέον, μετά από προσωπική έρευνα που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα, εντοπίστηκαν μεγάλοι ακατέργαστοι αλλά και πελεκημένοι λίθοι στις πλαγιές του λόφου, οι οποίοι ως αρχική εντύπωση έδωσαν ότι επρόκειτο για κάποιο πολύ ισχυρό αρχαίο τείχος και πιθανόν να σχετίζονται με τις αναφορές του.
Εικόνα 1. Η Θέση “Μπουφάρι” σήμερα. Δορυφορική εικόνα και επεξεργασία μέσω Google Maps.
Ακόμη, ο Δ. Σαμσάρης στο έργο του «Ιστορική γεωγραφία της Ρωμαϊκής επαρχίας της Μακεδονίας (τμήμα της σημερινής δυτικής Μακεδονίας)» αναφέρει ότι το πλήθος των κτερισμάτων από τάφους που ανέσκαψε ο Κεραμόπουλλος σε γειτονική θέση του λόφου, μπορεί να ανηκουν στη νεκρόπολή του. Πιθανώς θα αναφέρεται στη θέση Λεβίδια που σημειώνει αρκετά εμπεριστατωμένα η Γ. Καραμήτρου στο βιβλίο της Βόϊον-Νότια Ορεστίς: αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία.
Η αρχαία εγκατάσταση στη θέση «Μπουφάρι» θα επρόκειτο για έναν αρκετά σημαντικό οικισμό της περιοχής με φυσική αλλά και τεχνητή πιθανόν οχύρωση, λόγω της αμυντικής και στρατηγικής της θέσης στην περιοχή του άνω ρου του Αλιάκμονα και της νότιας Ορεστίδος, καθώς θα ήλεγχε και τις όποιες οδούς – προσβάσεις που υπήρχαν προς την γειτονική επαρχία της Ελιμιώτιδας. Μια σημαντική αρχαία πολίχνη όπως δείχνουν όλα τα κινητά και ακίνητα ευρήματα επί και περί της θέσεως και ίσως με δικό της τοπικό εργαστήριο κεραμικής, που σημαίνει εμπόριο – οικονομία και συνολική ανάπτυξη του οικισμού αλλά και της γύρω περιοχής.
Βάσει ευρημάτων, η θέση χρονολογείται κατά τους ελληνιστικούς – ρωμαϊκούς χρόνους και ο πρώτος που την κατέγραψε ήταν ο Ν. Παπαδάκης από τον οποίο έχουμε και τη μαρτυρία για μαρμάρινη ανάγλυφη επιτύμβια στήλη (Για την επιτύμβια στήλη βλ. Καραμήτρου, Βόϊον – Νότια Ορεστίς, 1999). Το 1933 και με προτροπή των ντόπιων κατοίκων ο Α. Κεραμόπουλλος αναφέρει για την αρχαία εγκατάσταση στο Μπουφάρι τα εξής: «Εκτενής κώμη υπήρχεν επί δύο λόφων γειτόνων και του μεταξύ αυτών λαιμού».
Σε αυτό το σημείο είναι σημαντική η σύνδεση αυτής της θέσης που έχει κάνει o καθηγητής Κ. Αγγέλης με την πρώτη πόλη των Μακεδόνων «Λεβαία», που επίσης την αναφέρει και ο Ηρόδοτος. Ο παραπόταμος του Αλιάκμονα Λεμπίνι – Λεβίνι βόρεια και δυτικά του αρχαίου υπερυψωμένου οικισμού συμβάλλει στην υπόθεση ταυτοποίησης της θέσης Μπουφάρι με τη μυθική πόλη.
Ακόμη, στις υποσημειώσεις του βιβλίου της Καραμήτρου «Βόϊον – Νότια Ορεστίς», 1999, 169, αναφέρει ακόμα τα εξής: «Το χωριό Λούβρη συνδέθηκε επίσης με τη Λεβαία, ενώ κατά καιρούς η Λεβαία έχει συνδεθεί και με άλλες θέσεις, όπως η Φλώρινα, ο Άγρας της Έδεσσας και η περιοχή Εορδαίας. Με αρχαιολογικό χώρο της Βεγόρας – Λακκιάς συνδέθηκε από τον αρχαιόφιλο Γ. Αζή. Με το Ελεβίτς (=Λακκιά) του νομού Φλώρινας ταύτισε και άλλος ερευνητής τη Λεβαία, ο Π. Ιωαννίδης. Η όλη προσπάθεια είχε ως αποτέλεσμα τη μετονομασία του χωριού Λακκιά σε Λεβαία. Αλεβεί[α] κώμη της Ελημίας και εν Αλιβέοις αναφέρεται σε επιγραφές του ιερού της Λευκόπετρας, τις οποίες ο Φ. Πέτσας ταυτίζει με τη μυθική Λεβαία· βλ. και Μ. Χατζόπουλος, «Χώρα», 61, και πρβλ. N.G.L. Hammond, The State, 1989,3, με επανάληψη της πιθανότητας της ταύτισης και τοποθέτησή της Λεβαίας δυτικώς των Πιερίων».
Το 1934, ο Κεραμόπουλλος επιστρέφει στη θέση «Μπουφάρι» όπου επιχειρεί ανασκαφές και εκτός των οικοδομικών λειψάνων, εντοπίζει και δύο κομμάτια κεραμίδας με τη σφραγίδα «ΝΟΥ[ΜΗΝΙ]ΟΥ», που ίσως υποδεικνύει κάποιο τοπικό εργαστήριο κεραμικής.
Εκτός των παραπάνω ερευνών που έχουν πραγματοποιηθεί, κοιτώντας στο χάρτη τη θέση «Μπουφάρι» και κάνοντας μια αντιπαραβολή με τις μετακινήσεις των τριών αδερφών πριν και μετά τη Λεβαία μέσω του κειμένου του Ηροδότου, οδηγούμαστε στη σκέψη ότι η συγκεκριμένη αρχαία εγκατάσταση κατέχει αρκετά στοιχεία τα οποία θα μπορούσαν να την καθιερώσουν ως την πρώτη πόλη στην οποία κατοίκησαν οι Μακεδόνες. Πιο συγκεκριμένα, συγκρατώντας στο νου το γεγονός ότι κατευθύνθηκαν νοτιοανατολικά από την περιοχή της Ιλλυρίας προς τη σημερινή δυτική Μακεδονία και εγκαταστάθηκαν στη Λεβαία και έπειτα ακολούθησαν την ίδια κατεύθυνση για να φτάσουν τελικώς στη γη των Πιερίων Όρων, η γραμμή που ακολουθεί το μυαλό μας περνάει πολύ πιθανώς μέσα από τη συγκεκριμένη εγκατάσταση. Ακόμη, αν ακολουθήσει κάποιος τη συνέχεια της ιστορίας στο βιβλίο του Ηροδότου για τη δίωξη του Περδίκκα και των αδερφών του από τον βασιλιά της Λεβαίας και τη σωτηρία τους από ένα ποτάμι της περιοχής, πολύ πιθανόν να καταλήξουμε νοερά στο γνωστό σε όλους μας Αλιάκμονα ποταμό, κι έτσι συνδυάζοντας και αυτό το γεγονός με τη κατεύθυνση που είχαν ακολουθήσει οι πρώτοι Μακεδόνες νωρίτερα, μπορούμε να καταλήξουμε πάλι στο «Μπουφάρι».
Επιπρόσθετες αναφορές για την πιθανή τοποθεσία της αρχαίας πόλης συναντώνται και στις εξής θέσεις συνοπτικά (από άρθρο της εφημερίδας «Αγγελιοφόρος» – 19 Μαΐου 2011):
• Στη Μαυροπηγή Εορδαίας από τον καθηγητή Αντώνη Μπουσμπούκη
• Στη Λακκιά του νομού Φλώρινας η οποία μετονομάσθηκε σε Λεβαία
• Στο χωριό Λούβρη και στο τρίγωνο που σχηματίζεται ανάμεσα στα χωριά Πολυκάστανο, Λικνάδες και Άγιοι Ανάργυροι Βοΐου
• Στη Νεάπολη (πρώην Λειψίστα) Κοζάνης
• Στη Φλώρινα, τον Άγρα Έδεσσας και γενικότερα στη περιοχή της Εορδαίας
• Στο χωριό Πλατανιά Βοΐου
Εικόνα 2. Το σύνολο των υπό έρευνα θέσεων για την εύρεση της αρχαίας Λεβαίας. Δορυφορική εικόνα και επεξεργασία μέσω Google Maps.
Η παραπάνω θέση που παρουσιάστηκε καθώς και οι υπόλοιπες που αναφέρθηκαν, έχουν όλες τους ερευνηθεί ως ένα σημαντικό βαθμό. Όποια κι αν ήταν η τοποθεσία της αρχαίας πόλης, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι υφίσταται ανάγκη συνειδητοποίησης η αξία του τόπου μας και η συστηματικότερη μελέτη του από όλους.
Βιβλιογραφία
(2011, Μάϊος 19). Εφημερίδα Αγγελιοφόρος.
Ηρόδοτος. Ἱστορίαι.
Κεραμόπουλλος, Α. Δ. (1932). Ανασκαφαί και Έρευναι εν τη Άνω Μακεδονία. Αρχαιολογική Εφημερίς.
Κεραμόπουλλος, Α. Δ. (1933). Ανασκαφαί και Έρευναι εν τη Άνω Μακεδονία. Αρχαιολογική Εφημερίς.
Μεντεσίδη, Γ. Κ. (1999). Βόϊον-Νότια Ορεστίς: αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία. Θεσσαλονίκη.
Μπουσμπούκης, Α. (2005). Εθνογλωσσολογικά Ανάλεκτα – Σημειολογική και Γλωσσολογική Προσέγγιση των Εννοιών: “Πριμούλα, Μα, Νάρκισσος, Αχελώος και Κηρύκειο, Κάνθαρος, Ασφόδελος. ΕΡΩΔΙΟΣ.
Σαμσάρης, Δ. Κ. (1989). Ιστορική Γεωγραφία της Ρωμαϊκής Επαρχίας της Μακεδονίας – Το Τμήμα της Σημερινής Δυτικής Μακεδονίας. Θεσσαλονίκη: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών.
Τσιρογιάννης, Α. Κ. (2017). Η Ιστορική και Τοπογραφική Μελέτη της Αρχαίας Ορεστίδας (Πτυχιακή Εργασία). Καλαμάτα.
