Cinema 2019 – Το κοινωνικό χάσμα σε πρώτο πλάνο, του Φώτη Γαϊτάνη

Με την τελετή απονομής των 92ων βραβείων Oscar, την Κυριακή 9 Φεβρουαρίου 2020, να βρίσκεται προ των πυλών είναι μάλλον η κατάλληλη στιγμή να προσπαθήσει κανείς να αποκρυπτογραφήσει την παρακαταθήκη των κινηματογραφικών παραγωγών του περασμένου έτους. Στην αρχή αρχή του 2019 ο κινηματογράφος αναζητούσε την ταυτότητά του κάπου ανάμεσα στη νοσταλγία και τη χρυσή εποχή των υπερηρώων. Αν όμως κάποιος διέθετε το χρόνο και τη διάθεση να παρακολουθήσει πολλές από τις επιτυχημένες παραγωγές της 7ης τέχνης, ως το τέλος του 2019, δίχως δυσκολία θα μπορούσε να διακρίνει την ανάδειξη μιας κοινωνικής τάσης. Της τάσης σύγκρουσης μεταξύ των εχόντων και των «περιθωριακών», των πλούσιων και των φτωχών, των λίγων του 1% και των πολλών του 99%.
Τα παραδείγματα ουκ ολίγα. Από τους γκετοποιημένους Αμερικανούς πολίτες, θύματα κυβερνητικών πειραμάτων στο Us, στην αφόρητα αντιπαθητική συμπεριφορά της μεγαλοαστικής οικογένειας στο Knives Out και στην κατ’ επανάληψη κατάχρηση εξουσίας που ασκούσε ο φαροφύλακας στο βοηθό του στο Lighthouse. Το 2019 ήταν γεμάτο με ταινίες που επιχείρησαν να διερευνήσουν το χάσμα μεταξύ των πλούσιων και φτωχών και την συμπεριφορά της εξουσίας. Στην κορυφή, αυτού του διακριτού συνόλου βρίσκεται φυσικά το Joker του Τodd Phillips και το Parasite του Bong Joon Ho, με την πρώτη να διηγείται την ιστορία των πρώτων χρόνων του άσπονδου εχθρού του σκοτεινού ιππότη και τη δεύτερη να αποτυπώνει το περιβάλλον αντιθέσεων της ζωής στις μητροπόλεις της Ασίας.
Με το Joker, o Τοdd Phillips παρουσιάζει την σταδιακή διάβρωση του «καλού» στον άνθρωπο, μέσα από την αποδιοργάνωση και απορύθμιση των θεσμών που διασφαλίζουν την κοινωνική συνοχή. Η μεταμόρφωση του πρωταγωνιστή από τον Arthur Fleck, έναν ταλαιπωρημένο άνθρωπο του περιθωρίου, που μάχεται την ψυχική νόσο, στον Joker, το αρχέτυπο του «κακού». Μεταμόρφωση που παρουσιάζεται στη μεγάλη οθόνη ως η αναπόφευκτη απόρροια των γεγονότων που βίωσε. Ως την αναμενόμενη εξέλιξη ενός ανθρώπου που πιέστηκε και καταπονήθηκε πέραν του οριακού σημείου αντοχής του. Εμβαθύνοντας μάλιστα λίγο περισσότερο στα μηνύματα της ταινίας -δειλά αφήνεται να εννοηθεί- πως η άσκηση βίας από την πλευρά του πρωταγωνιστή και των πολιτών του γκέτο, προκύπτει ως η μόνη εφικτή αντίδραση στην οργανωμένη έμμεση βία του κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου. Ένα οικονομικό μοντέλο που αρχίζει να φαντάζει μάλιστα αμείλικτο, γεγονός που καταδεικνύεται και από τη χαρακτηριστική στιγμή της ταινίας όταν ο μεγαλοεπιχειρηματίας Tomas Wayne, σε μια αποστροφή του λόγου, του τονίζει «όσοι από εμάς πετύχαμε κάτι στη ζωή μας, πάντα θα βλέπουμε αυτούς που δεν κατάφεραν τίποτα ως τίποτα παραπάνω από γελωτοποιούς». Με του τίτλους τέλους του Joker στο μυαλό του θεατή ένα ερώτημα πλανάται: σε μια κοινωνία που έχει επικρατήσει η λογική του άλλου για πόσο καιρό μπορούν να κρυφτούν τα προβλήματα κάτω από το χαλί;
Με τη σειρά του το Parasite εστιάζει στη ζωή των Kims μιας οικογένειας του περιθωρίου, που προσπαθεί να επιβιώσει παραπλανώντας με ιδιοφυείς τεχνικές τους Parks, ενα χαρακτηριστικό δείγμα μεγαλοαστικής οικογένειας των σύγχρονων καπιταλιστικών μητροπόλεων. Στην ταινία η κατακόρυφη διάσταση χρησιμοποιείται διαρκώς ως υπενθύμιση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης και των ανυπέρβλητων περιορισμών που αυτή θέτει. Τη βλέπουμε στα πλάνα, στην διαρρύθμιση των κατοικιών και στις μορφές των κτιρίων. Εισάγει τον θεατή σε μια ζοφερή καθημερινότητα, όπου η φαντασία και τα όνειρα υπάρχουν μόνο για να σπάνε στιγμιαία τη συνέχεια της απελπισίας. Στην εποχή που η λεγόμενη μεσαία τάξη χάνεται και διαμορφώνονται διαδοχικά επίπεδα φτώχειας η ζωή των φτωχών και φτωχότερων διακατέχεται από τη διαρκή εναλλαγή της αναζήτησης ενός καλύτερου αύριο και αέναου φόβου για μια δραματικά χειρότερη εξέλιξη του σήμερα. Η μάχη της επιβίωσης στον κόσμο του Parasite διεξάγεται ανάμεσα στους φτωχούς του 1ου ορόφου, στους φτωχότερους του ισογείου, στους απελπισμένους του ημιυπόγειου και τους καταβαραθρωμένους πολίτες της «αβύσσου». Το μήνυμα της ταινίας είναι διακριτό. Στις μεταμοντέρες κοινωνίες δεν είναι πραγματικά εφικτή η υπέρβαση της διαμορφωμένης κοινωνικής ιεραρχίας. Ακόμα και στις ελάχιστες περιπτώσεις που τα πρόσωπα να αλλάζουν, η δομή του «παιχνιδιού» παραμένει σταθερή. Σε αυτό τον κόσμο οι αλλαγές δεν είναι αποδεκτές από τους κρατούντες. Ενδεικτική είναι η δήλωση του κυρίου Park, στη σκηνή που επιστρέφει με τη λιμουζίνα του στην πολυτελή του κατοικία, “Δεν μου αρέσουν οι υπάλληλοι που ξεχνάνε το ρόλο και τη θέση τους”.
Αντικατοπτρίζει όμως η οπτική των σκηνοθετών την υφιστάμενη πραγματικότητα; Η παραδοχή πως το οικονομικό μοντέλο των κοινωνιών μας είναι ελαττωματικό είναι σίγουρα εδώ και κερδίζει διαρκώς χώρο. Το 2018 ο ΟΟΣΑ δημοσίευσε έκθεση  με τίτλο “Ένας χαλασμένος κοινωνικός ανελκυστήρας;”. Μεταξύ άλλων, στη συγκεκριμένη έκθεση, σημειώνεται πως η κοινωνική κινητικότητα σε παγκόσμιο επίπεδο έχει παραμείνει σε στάσιμα επίπεδα την τελευταία δεκαετία. Παράλληλα τονίζεται πως μπορεί να χρειαστούν ως και 5 γενιές ή 150 έτη για να καταφέρει το παιδί μιας φτωχής οικογένειας να να εξασφαλίσει το μέσο εισόδημα της χώρας του. Σίγουρα λοιπόν οι αιτίες και τα προβλήματα είναι εδώ.
Το 2019 η μεγάλη οθόνη είχε σίγουρα το πολιτικό σε πρώτο πλάνο. Ίσως ο κινηματογράφος να ενσωμάτωσε με χρονική υστέρηση τις επιδράσεις και τα αποτελέσματα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Ίσως πάλι να είναι μια από εκείνες της στιγμές που η τέχνη προβλέπει το μέλλον και μας επισημαίνει την τόσο αναγκαία πορεία προς την αλλαγή.