Κρόκος Κοζάνης…
Γνωστός με τις ονομασίες ζαφορά και σαφράν. Εμφανίστηκε στην Ελλάδα ήδη από την προϊστορική εποχή, ενώ σήμερα η συστηματική καλλιέργεια του φυτού στον ελλαδικό χώρο πραγματοποιείται μόνο στο Νομό Κοζάνης, λόγω των ιδιαίτερων εδαφοκλιματικών συνθηκών που επικρατούν εκεί, απαιτούμενες για την καλλιέργειά του (ξηρό και θερμό καλοκαίρι και ψυχρός χειμώνας και αποστραγγιζόμενο, ασβεστώδες έδαφος).
Στη Μυθολογία…
Σύμφωνα με το μύθο, ο Κρόκος ήταν φίλος του θεού Ερμή. Ο θεός, χωρίς να το θέλει, τον πλήγωσε θανάσιμα σε ένα παιχνίδι δισκοβολίας. Καθώς το αίμα του άτυχου νέου έσταζε στο χώμα, φύτρωσε το λουλούδι που πήρε το όνομα κρόκος.
Καταγωγή…
Πολλές συζητήσεις έχουν υπάρξει σχετικά με την καταγωγή του κρόκου, ωστόσο από την πρόσφατη έρευνα Γερμανών μελετητών, που βασίστηκε στη συγκριτική και συνδυαστική προσέγγιση των αρχαίων έργων τέχνης και της σύγχρονης γενετικής, προκύπτει πως πρωτοκαλλιεργήθηκε στον ελλαδικό χώρο κατά την Εποχή του Χαλκού, περίπου το 1700 π.Χ. ή και νωρίτερα.
Σύγχρονη κροκοσυλλογή…
Η σπορά του πραγματοποιείται το καλοκαίρι και η συγκομιδή του, μία επίπονη και κοπιαστική διαδικασία, στα τέλη Οκτωβρίου με αρχές Νοεμβρίου. Επίπονη και κοπιαστική γιατί τα άνθη συλλέγονται προσεκτικά με το χέρι, από την ανατολή μέχρι σχεδόν τη δύση του ήλιου. Οι συλλογείς, σκυμμένοι για πολλές ώρες, κόβουν ένα-ένα τα άνθη στη βάση των πετάλων με μια ελαφρά περιστροφική κίνηση. Στη συνέχεια τα τοποθετούν σε κοφίνια και τα μεταφέρουν στο σημείο όπου την ίδια κιόλας μέρα θα πραγματοποιηθεί η διαλογή τους. Εκεί, γίνεται διαχωρισμός του στίγματος από το υπόλοιπο άνθος, ενώ με το τέλος της συγκομιδής τα στίγματα αποξηραίνονται, με τη βοήθεια ανεμιστήρων ή χειρωνακτικά, ώστε να διατηρηθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Αρχαία κροκοσυλλογή…
Οι ανασκαφές στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης αποκάλυψαν έναν οικισμό του 16ου αι. π.Χ., εξαιρετικά διατηρημένο κάτω από τις στάχτες της ηφαιστειακής τέφρας, ενώ οι τοιχογραφίες που κοσμούσαν τους τοίχους των κτιρίων συνιστούν μία ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών για τις προϊστορικές αιγαιακές κοινωνίες. Μία από αυτές αποτελεί η αφηγηματική σκηνή της συλλογής κρόκων, η οποία καλύπτει τον ανατολικό και βόρειο τοίχο του δωματίου 3Α στον πρώτο όροφο του κτιρίου Ξεστή 3. Η σκηνή περιλαμβάνει τρεις Κροκοσυλλέκτριες, μία θεότητα και μία ιέρεια. Ειδικότερα, στον ανατολικό τοίχο, σε ένα βραχώδες τοπίο εικονίζονται δύο γυναικείες μορφές, διαφορετικής ηλικίας, να συλλέγουν κρόκους φορώντας πολύχρωμα, εντυπωσιακά φορέματα και κοσμήματα. Η διαφορετική ηλικία των γυναικών συμπεραίνεται από το γεγονός πως το κεφάλι της μίας γυναικείας μορφής απεικονίζεται με μπλε χρώμα. Το μπλε κεφάλι μολονότι αρχικά θεωρήθηκε από τον Σπυρίδωνα Μαρινάτο, τον πρώτο ανασκαφέα της θέσης, ως κάλυμμα κεφαλής, αποδείχτηκε τελικά ότι αποτελεί μια σύμβαση της θηραϊκής τέχνης για την απεικόνιση του ξυρισμένου κεφαλιού, ενδεικτικού της παιδικής ηλικίας. Η νεότερη γυναικεία μορφή φαίνεται πως βρίσκεται υπό την επίβλεψη της μεγαλύτερης σε ηλικία γυναίκας, η οποία κρατάει καλάθι στο αριστερό της χέρι και χρησιμοποιεί μόνο το δεξί της χέρι για τη συλλογή του κρόκου, σε αντίθεση με την νεότερη, η οποία χρησιμοποιεί και τα δύο. Η μεγαλύτερη σε ηλικία γυναίκα έχει ταυτιστεί με ένα είδος ιέρειας της θεότητας. Στον βόρειο τοίχο μία γυναίκα προσφέρει τους κρόκους που συνέλεξε στην καθιστή θεότητα, την οποία ο Μαρινάτος αναγνώρισε ως Πότνια θηρών, καθώς περιβάλλεται από έναν γρύπα και έναν κυανοπίθηκο.
Έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες σχετικά με τον συμβολισμό της συγκεκριμένης τοιχογραφικής σύνθεσης. Μία από αυτές ερμηνεύει τη σκηνή ως κάποια τελετουργία που περιλάμβανε τη συλλογή κρόκου και, συγκεκριμένα, μία σημαντική γιορτή προς τιμήν της Πότνιας θηρών, κατά τη διάρκεια της οποίας νεαρά κορίτσια μέσω μιας σειράς τελετουργιών μυούνταν στη γυναικεία ηλικία, συμπεριλαμβανομένης της μητρότητας. Γιατί όμως μια τέτοια τελετουργία να περιλαμβάνει τη συλλογή κρόκου;
Ο κρόκος, λόγω των ιατρικών ευεργετικών του ιδιοτήτων, αλλά και της χρήσης του ως χρωστική ουσία, κατείχε σημαντική θέση στην καθημερινή ζωή των αρχαίων. Επιπλέον, το γεγονός πως η διαδικασία συλλογής του αποτελούσε μία εργασία δυσχερή και χρονοβόρα, το καθιστούσε ένα πολυτελές αγαθό. Με βάση αυτά, η χρήση του σε θρησκευτικά πλαίσια δεν θα έπρεπε να μας παραξενεύει, καθώς αντανακλά την κοινωνική του αξία για τους ανθρώπους της θηραϊκής κοινωνίας.
Κροκοσυλλογή αρχαία και σύγχρονη, μια αντιπαραβολή…
Η συλλογή του κρόκου συνεχίζει να αποτελεί μία χειρωνακτική εργασία, καθώς δεν έχει επιτευχθεί η εκμηχάνιση της συγκομιδής του. Αυτό οφείλεται στην ευθραυστότητα του άνθους και στην σχολαστικότητα που απαιτείται να διαχωριστούν τα στίγματα. Οι κροκοσυλλέκτες συνεχίζουν να κόβουν το άνθος με τον ίδιο τρόπο που το έκοβαν οι κροκοσυλλέκτριες στην αρχαιότητα και να το μαζεύουν σε καλάθια και με τον ίδιο τρόπο αφαιρούν τα πέταλα και απλώνουν τα στίγματα να στεγνώσουν.
Παρατηρείται πως σε όλες τις μέχρι σήμερα γνωστές περιπτώσεις της αρχαίας εικονογράφησης, τα άνθη συλλέγονται από γυναίκες και πιθήκους, ποτέ από αγόρια ή άνδρες. Εντούτοις σήμερα, η συλλογή κρόκου αποτελεί μία εργασία στην οποία συμμετέχουν και άνδρες. Η μη απεικόνιση αγοριών ή ανδρών στις τοιχογραφίες ίσως έχει να κάνει αρχικά με το γεγονός ότι απεικονίζονται τελετουργίες στις οποίες συμμετείχαν μόνο γυναίκες, ενώ δε μπορεί να αποκλειστεί και η υπόθεση πως σε πολλές αρχαίες κοινωνίες, οι γεωργικές εργασίες, ιδιαίτερα αυτές που σχετίζονται με τη συγκομιδή ευαίσθητων καλλιεργειών όπως ο κρόκος, αναθέτονταν συχνά σε γυναίκες. Αυτό θα μπορούσε να μαρτυρά τους κοινωνικούς ρόλους και τις εργασιακές διαιρέσεις, σύμφωνα με τις οποίες οι άνδρες ασχολούνταν με πιο «βαριές» εργασίες.
Επιπλέον, οι περίτεχνες ενδυμασίες των αρχαίων κροκοσυλλεκτριών φυσικά ουδεμία σχέση δεν έχουν με τις ενδυμασίες των σύγχρονων κροκοσυλλεκτριών. Σήμερα προτιμώνται ρούχα απλά και άνετα που να διευκολύνουν την κίνηση. Άραγε πόσο εύκολο ήταν για τις αρχαίες κροκοσυλλέκτριες να πραγματοποιούν την εργασία τους με αυτά τα φορέματα; Πιθανόν τα ενδύματά τους να ήταν φτιαγμένα από ελαφριά υλικά που, παρά το μήκος τους, θα επέτρεπαν την κίνηση ευκολότερα από ό,τι μπορεί να φαίνεται, ενώ είναι αναμενόμενο να είχαν συνηθίσει την ενδυμασία τους που πιθανότατα αποτελούσε λειτουργικό μέρος της καθημερινής τους εργασίας στο δικό τους κοινωνικό πλαίσιο.
Σήμερα η συλλογή κρόκου δεν αποτελεί καμία τελετή μύησης, αλλά πραγματοποιείται για οικονομικούς και εμπορικούς σκοπούς. Ωστόσο, αυτό που είναι σημαντικό είναι το γεγονός πως οι άνθρωποι δεν έχουν πάψει να αναγνωρίζουν την αξία του, δημιουργώντας μια κληρονομιά που ανάγεται χιλιετίες πίσω.
*Σάσα Ελευθεριάδου
Αρχαιολόγος
ΜΑ Προϊστορική Αρχαιολογία
Μέλος του Εργαστηρίου Επικοινωνίας της Επιστήμης, της Τεχνολογίας και της Ιατρικής της Σχολής Ανθρωπιστικών Σπουδών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου (ΕΑΠ)
