Στην Αστούρια, στη Βορειοδυτική Ισπανία, μια περιοχή που για δεκαετίες αποτελούσε την καρδιά της ισπανικής βιομηχανίας, οι τοπικές κοινότητες βρέθηκαν αντιμέτωπες με μια σκληρή αλήθεια: Όταν τελειώνει το κάρβουνο, τι μένει πίσω;
Η ιστορία της μετάβασής τους, γεμάτη προκλήσεις αλλά και αξιοθαύμαστες πρωτοβουλίες, αποτελεί πολύτιμο μάθημα για όλες τις περιοχές που σήμερα σχεδιάζουν το δικό τους αύριο.
Από την ακμή στην παρακμή: Το χρονικό της εξορυκτικής κατάρρευσης
Μετά από δεκαετίες ευημερίας, στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ξεκίνησε η παρακμή της βαριάς βιομηχανίας στην Αστούρια. Αρχικά με τη χαλυβουργία, όπου τα περισσότερα εργοστάσια έκλεισαν τη δεκαετία του 1990, και στη συνέχεια με την ανθρακική εξόρυξη, η οποία σταδιακά εγκαταλείφθηκε μεταξύ 2000-2010. Το τελευταίο ανθρακωρυχείο έκλεισε το 2018, με τον τερματισμό των κρατικών επιδοτήσεων.
Το αποτύπωμα του άνθρακα: Ταυτότητα και εξάρτηση
Για περισσότερο από έναν αιώνα, η εξόρυξη άνθρακα όριζε την ταυτότητα και την οικονομική ραχοκοκαλιά της περιοχής. Δεκάδες χιλιάδες εργαζόμενοι έχτισαν τη ζωή τους γύρω από τα ορυχεία, ενώ οι ανθρακοπαραγωγικές περιοχές γύρω από το Mieres, το Langreo και την κοιλάδα του Nalón αποτέλεσαν κινητήριο μοχλό για τη βιομηχανική ανάπτυξη της Ισπανίας.
Όταν όμως ήρθε η παρακμή, οι τοπικές κοινωνίες ήρθαν αντιμέτωπες με το τέλος μιας εποχής που είχε διαμορφώσει γενιές.
Το μήνυμα της Αστούρια στην Ευρώπη: Η μετάβαση δεν είναι εύκολη
Η πρόσφατη επίσκεψη του Ινστιτούτου Δίκαιης Μετάβασης Ελλάδας στην Αστούρια, στο πλαίσιο της εναρκτήριας συνάντησης του έργου SIJMA (Interreg Europe), επιβεβαίωσε τη σύνθετη πραγματικότητα που αντιμετωπίζουν οι πρώην ανθρακοπαραγωγικές περιοχές σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Η μετάβαση υπήρξε δύσκολη και μακροχρόνια. Μέσα σε τέσσερις δεκαετίες, η περιοχή έχασε χιλιάδες βιομηχανικές θέσεις εργασίας, ενώ οι κοινότητες αναγκάστηκαν να προσαρμοστούν στις νέες περιβαλλοντικές και οικονομικές συνθήκες. Παρ’ όλα αυτά, η Αστούρια αποδεικνύει στην πράξη τι μπορεί να συμβεί όταν οι τοπικές κοινωνίες επιλέγουν να δώσουν μάχη για το μέλλον τους, αντί να αποδεχτούν την παρακμή.
Ιστορίες μεταμόρφωσης: Από την παρακμή στη βιώσιμη αναγέννηση
Κατά τη διάρκεια της επίσκεψής μας, συναντήσαμε παραδείγματα που αποδεικνύουν ότι η αλλαγή δεν είναι απλώς εφικτή – μπορεί να είναι εντυπωσιακή.
Muniellos: Από τα ορυχεία στο Αποθεμα Βιόσφαιρας
Στο Muniellos, είδαμε τον μετασχηματισμό πρώην εξορυκτικών περιοχών σε προστατευόμενα φυσικά τοπία που συνδυάζουν περιβαλλοντική προστασία με βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη. Το Αποθεμα Βιόσφαιρας Muniellos αποτελεί διεθνές παράδειγμα επιτυχημένης οικολογικής αποκατάστασης. Οι περιοχές που κάποτε κυριαρχούνταν από την εξορυκτική δραστηριότητα έχουν εξελιχθεί σε έναν από τους σημαντικότερους φυσικούς θησαυρούς της Ευρώπης.
Moal: Η δύναμη της κοινότητας και της κυκλικής οικονομίας
Στο μικρό χωριό Moal, οι κάτοικοι απάντησαν στην εγκατάλειψη της αγροτικής παραγωγής με ένα πρότυπο συνεταιριστικό μοντέλο. Δημιούργησαν έναν πολυχώρο που συνδυάζει bar και κατάστημα, λειτουργώντας ως το κοινωνικό και οικονομικό κέντρο της κοινότητας.
Το μοντέλο του Moal εφαρμόζει στην πράξη τις αρχές της κυκλικής οικονομίας, ενισχύοντας τις τοπικές αλυσίδες αξίας και διατηρώντας τον πλούτο εντός της κοινότητας. Παράλληλα, ο χώρος λειτουργεί ως σημείο κοινωνικής συνοχής και διατήρησης των τοπικών παραδόσεων.
Valnalón: Από τη χαλυβουργία στην καινοτομία
Η Valnalón Technology City αποτελεί κορυφαίο παράδειγμα βιομηχανικής αναγέννησης. Στις παλιές εγκαταστάσεις της χαλυβουργίας δημιουργήθηκε ένα καινοτόμο επιχειρηματικό οικοσύστημα που εστιάζει στην ενίσχυση της επιχειρηματικότητας, της νεοφυούς καινοτομίας και της τεχνολογικής ανάπτυξης.
Η Valnalón υποστηρίζει τη δημιουργία νέων επιχειρήσεων, προσφέρει εκπαιδευτικά προγράμματα για την ενίσχυση της επιχειρηματικής κουλτούρας και λειτουργεί ως πρότυπο για τον μετασχηματισμό πρώην βιομηχανικών περιοχών σε κέντρα καινοτομίας.
Arkuos: Η νέα γενιά χτίζει το μέλλον
Στο Arkuos διαπιστώσαμε ότι οι πρώην ανθρακοπαραγωγικές περιοχές μπορούν να μετατραπούν σε κόμβους εκπαίδευσης, τεχνολογίας και κοινωνικής καινοτομίας. Το κέντρο προσφέρει στους νέους πρόσβαση σε σύγχρονες υποδομές, όπως επαγγελματικά εξοπλισμένους ραδιοφωνικούς και τηλεοπτικούς σταθμούς, αλλά και χώρους εκπαίδευσης σε ρομποτική, μουσική, μαγειρική, τέχνη και τεχνολογία.
Το Arkuos αποδεικνύει στην πράξη πώς μια κοινότητα μπορεί να επενδύσει στη νέα γενιά και να δημιουργήσει ευκαιρίες σε ένα βιώσιμο και καινοτόμο περιβάλλον.
Όμως… Η πραγματικότητα των αριθμών
Μπορεί όλα αυτές οι προσπάθειες να έχουν φέρει θεαματικά αποτελέσματα και να προσπαθούν να συγκρατήσουν τον πληθυσμό και ειδικά τους νέους, αλλά οι αριθμοί είναι εκεί για να αποτυπώνουν την πραγματικότητα.
Το Cangas del Narcea, μια πόλη στην καρδιά της ενεργειακής παραγωγής για πολλά χρόνια, έχασε 45% του πληθυσμού της από τη δεκαετία του ’80.
Παρόμοιες προκλήσεις αντιμετωπίζει και η Δυτική Μακεδονία, όπου η μετάβαση φέρνει ανάλογες προκλήσεις δημογραφικής και οικονομικής ανασυγκρότησης.
Αυτός ο συνδυασμός αξιοσημείωτης καινοτομίας παράλληλα με επίμονες προκλήσεις απεικονίζει ακριβώς γιατί έργα όπως το SIJMA έχουν γίνει απαραίτητα.
Η κλίμακα της πρόκλησης απαιτεί συντονισμένες απαντήσεις που αντλούν από διαφορετικές εμπειρίες και καινοτόμες προσεγγίσεις.
SIJMA
Το SIJMA σημαίνει “Κοινωνική Καινοτομία για Ευκαιρίες Εργασίας και Ανάπτυξης σε Ανθρακοπαραγωγικές Περιοχές σε Μετάβαση σε όλη την Ευρώπη.”
Συνδυάζει οργανισμούς με βαθιά εμπειρία στην ανθρακική κληρονομιά και την πρακτική κοινωνικής καινοτομίας. Οι εταίροι του έργου περιλαμβάνουν τη Γενική Διεύθυνση Απασχόλησης και Εργασιακών Υποθέσεων από το Πριγκιπάτο της Αστούρια που λειτουργεί ως επικεφαλής εταίρος, μαζί με τη Cives Mundi από την Ισπανία, το Ινστιτούτο Δίκαιης Μετάβασης Ελλάδας, την Aufbauwerk Region Leipzig GmbH από τη Γερμανία, το Κέντρο Ανάπτυξης της Νοτιοανατολικής Περιφέρειας Σχεδιασμού από τη Βόρεια Μακεδονία, το Κέντρο Κοινωνικών Καινοτομιών Blink 42-21 επίσης από τη Βόρεια Μακεδονία, και το Κεντρικό Υπερδουνάβιο Περιφερειακό Πρακτορείο Καινοτομίας από την Ουγγαρία.
Δύο συνδεδεμένες αρχές πολιτικής συμμετέχουν επίσης: η Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας στην Ελλάδα και η Περιφέρεια Leipzig στη Γερμανία. Αυτή η δομή διασφαλίζει ότι η πρακτική εμπειρία στην κοινωνική καινοτομία συνδέεται άμεσα με τις διαδικασίες περιφερειακής χάραξης πολιτικής.
Η προσέγγισή μας
Το SIJMA εστιάζει στη βελτίωση πολιτικών εργαλείων που ενθαρρύνουν την κοινωνική καινοτομία και δημιουργικότητα μεταξύ των νέων για να φέρουν τις ανθρακοπαραγωγικές περιοχές σε μετάβαση στη ζωή και να δημιουργήσουν ευκαιρίες ανάπτυξης και απασχόλησης. Πώς; Μέσω της αναγνώρισης, ανάλυσης και μεταφοράς καλών πρακτικών σε:
- Την προώθηση συνεργασίας δημόσιου-ιδιωτικού τομέα και συνεργασίας με κέντρα κοινωνικής καινοτομίας
- Επιχειρηματικότητα και τη χρήση μεθοδολογικών μοντέλων βασισμένων σε συλλογική νοημοσύνη και συν-δημιουργία
- Την προώθηση και βελτίωση της διακυβέρνησης σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο μέσω της προώθησης ιδεών και πρωτοτυποποίησης δράσεων και συμμετοχικών εργαστηρίων καινοτομίας ή living labs για τη συνεργατική αναζήτηση λύσεων σε κοινωνικά προβλήματα
Κοιτάζοντας μπροστά
Το πνεύμα που παρατηρήσαμε στην Αστούρια συνδυάζει ρεαλιστική εκτίμηση των προκλήσεων με ακλόνητη δέσμευση στην εύρεση λειτουργικών λύσεων. Αυτό είναι που πρέπει να κρατήσουμε σε αυτό να εργαστούμε.
Το SIJMA θα τεκμηριώσει, υποστηρίξει και ενισχύσει ιστορίες μεταμόρφωσης που μπορούν να παρέχουν σχέδια για το πώς οι ανθρακοπαραγωγικές περιοχές σε όλη την Ευρώπη μπορούν όχι απλώς να επιβιώσουν τη μετάβαση, αλλά να ανακαλύψουν νέες πηγές ευημερίας και κοινωνικής δύναμης.
Το SIJMA λειτουργεί με συγχρηματοδότηση από το Πρόγραμμα Interreg Europe, που υποστηρίζει πρωτοβουλίες βελτίωσης περιφερειακών πολιτικών σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Γιάννης Κωσταρέλλας
Συνιδρυτής Ινστιτούτου Δίκαιης Μετάβασης Ελλάδας
