*(Δημοσιεύτηκε στην Ελληνική Καρδιολογική Επιθεώρηση τεύχος Ιανουάριος- Μάρτιος 2023)
Ο Χαρίσιος Μπουντούλας MD, PhD, PhD Hon, Professor of Medicine/Cardiovascular Medicine and Pharmacy (emeritus), The Ohio State University, Columbus Ohio, USA. Honorary Professor, Academician (an. mem.), αποτελεί μια διακεκριμένη προσωπικότητα της Ιατρικής και της Επιστήμης σε παγκόσμιο επίπεδο.
Χαρισματικός δάσκαλος για της νεότερες γενεές των ιατρών, άοκνος ερευνητής με εντυπωσιακό συγγραφικό έργο, άριστος κλινικός καρδιολόγος, είχε την ευκαιρία να θητεύσει σε θέσεις ευθύνης προσφέροντας πολύπλευρο έργο.
Αποτέλεσμα όλης αυτής της λαμπρής επιστημονικής και ακαδημαϊκής καριέρας ήταν η καθολική αναγνώριση της προσωπικότητάς του και στις δυο πλευρές του Ατλαντικού. Δεν είναι τυχαίο ότι το επιφανές περιοδικό New England Journal of Medicine, θέλοντας να αναδείξει την προσφορά του στην επιστήμη και στην κοινωνία, περιέγραψε το Χαρίσιο Μπουντούλα ως «μια από της αναγεννησιακές προσωπικότητες της Καρδιολογίας»!
Στη συνέντευξη που ακολουθεί αποτυπώνεται το μέγεθος της προσωπικότητας του Χαρισίου Μπουντούλα και αναδεικνύεται μέσα από όσα πολύ ενδιαφέροντα περιγράφει η πολύχρονη πορεία ενός ανθρώπου όπως αναφέρει χαρακτηριστικά «προσπάθησα να κάνω το καθήκον μου ως άνθρωπος, ως ιατρός και ως δάσκαλος, όπως μου υπαγόρευε η συνείδησή μου και όπως με με φώτιζε ο Θεός χωρίς κανένα συμβιβασμό».
Γ.Λ. Θα μας περιγράψετε τις συνθήκες και τις προσπάθειές σας για την πρώτη αιμοδυναμική κλινική το 1973, αλλά και το σπουδαίο εκδοτικό εγχείρημα για το πρώτο «Βιβλίο Καρδιολογίας», σε συνεργασία με τον καθηγητή Τούτουζα
Χ.Μ. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΚΛΙΝΙΚΗ ΒΑΛΤΗ
«Η τύχη ενός ινστιτούτου εξαρτάται από τους άνδρες και τις γυναίκες που εργάζονται σε αυτό και από τα ιδανικά που αυτοί πρεσβεύουν και διδάσκουν»-Sir William Osler–
Στις 4 Ιανουαρίου του 1973, μετά από τριάντα περίπου μήνες μετεκπαίδευσης στην Καρδιολογική Κλινική του Ohio State University (OSU), των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής (ΗΠΑ), ξαναγύρισα στην Ελλάδα και αμέσως αρχίζω να εργάζομαι στην κλινική του αείμνηστου καθηγητή Δημητρίου Βαλτή στην οποία ήμουν ήδη διορισμένος.
Στην κλινική άρχισα να δουλεύω με τα μέσα που είχαμε. Εργαστήριο καθετηριασμών δεν υπήρχε και τις πρώτες στεφανιογραφίες τις έκανα στο ακτινολογικό εργαστήριο. Για τον έλεγχο του καρδιακού ρυθμού και τη μέτρηση των καρδιακών πιέσεων, κατεβάζαμε ένα μηχάνημα καταγραφής φυσιολογικών φαινομένων και απινιδωτή από την Α’ Χειρουργική Κλινική, διευθυντής της οποίας ήταν ο καθηγητής Λαζαρίδης. Μετά από την εισαγωγή της στεφανιογραφιας στη Θεσσαλονίκη άρχισε να εφαρμόζεται και η χειρουργική επαναιμάτωση των στεφανιαίων αρτηριών (bypass) επίσης για πρώτη φορά στη Θεσσαλονίκη, από τον καθηγητή Δημήτριο Λαζαρίδη. Αγγειοπλαστική δεν είχε τότε εισαχθεί στην κλινική πράξη . Συγχρόνως με τα μέσα που υπήρχαν, είχαμε αρχίσει να κάνουμε ηλεκτροφυσιολογικές μελέτες και να τοποθετούμε προσωρινούς βηματοδότες για πρώτη φορά στη Θεσσαλονίκη (τοποθέτηση μονίμων βηματοδοτών τότε γινόταν μόνο με θωρακοτομή). Συγχρόνως οργανώθηκε μια μονάδα εντατικής θεραπείας, με συνεχή παρακολούθηση του καρδιακού ρυθμού, χωρίς όμως κεντρικό σταθμό.
Στο καρδιολογικό τμήμα της κλινικής, υπήρχε ένας αυθόρμητος ενθουσιασμός στους νεαρούς βοηθούς, τους ειδικευόμενους και τους φοιτητές. Πολλοί από τους τότε βοηθούς έγιναν αργότερα καθηγητές πανεπιστημίου και διευθυντές καρδιολογικών ή παθολογικών κλινικών. Η τότε Κλινική σκέπτομαι τώρα πως αποτελούσε μια μικρή «Ακαδημία του Πλάτωνα». Συζητήσεις ατέλειωτες στους διαδρόμους, στους θαλάμους, μέρα και νύχτα στις εφημερίες. Στην Κλινική είχε συνδυαστεί άριστα η ένωση της εμπειρίας του ώριμου Δασκάλου με τον νεανικό ενθουσιασμό του Μαθητή που είναι και ο κύριος σκοπός του Πανεπιστημίου όπως είχε επισημάνει ο μαθηματικός και φιλόσοφος Whitehead. Επιπλέον είχαμε αρχίσει να παράγουμε ερευνητικό έργο με τα μέσα που διαθέταμε. Η παρουσία του καρδιολογικού τμήματος της κλινικής ήταν έντονη στα καρδιολογικά συνέδρια. Μια από της εργασίες μάλιστα είχε γίνει δεκτή να παρουσιασθεί στο ετήσιο συνέδριο του American College of Cardiology το 1975. Νομίζω πως ιστορικά ήταν η πρώτη εργασία που είχε γίνει δεκτή από Ελλάδα σε μεγάλο Αμερικανικό καρδιολογικό συνέδριο.
Δυστυχώς όμως, σχεδόν ένα χρόνο μετά την επιστροφή μου στην Ελλάδα, ο Βαλτής πεθαίνει αιφνίδια στις 13 Δεκεμβρίου του 1973 από έμφραγμα του μυοκαρδίου. Ήταν το τέταρτο και τελευταίο έμφραγμα που είχε πάθει.
Μετά το θάνατο του Βαλτή προέκυψε ένα κενό και ένα μεγάλο δίλημμα: να μείνω ή να φύγω από την Ελλάδα; Η προσωπική και επαγγελματική μου ζωή ήταν άριστη και μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα είχα καθιερωθεί στον καρδιολογικό κόσμο της Ελλάδας. Η παρουσία μου στα καρδιολογικά συνέδρια ήταν αισθητή σε όλους. Η θέση μου στο πανεπιστήμιο ήταν μόνιμη. Η προαγωγή μου στις επόμενες βαθμίδες της ακαδημαϊκής ιεραρχίας σχεδόν βέβαιη. Έβλεπα όμως πως δεν θα είχα το υπόβαθρο το οποίο θα επιθυμούσα να έχω για τις επόμενες βαθμίδες. Πίστευα και πιστεύω πως όταν κάποιος παίρνει ένα αξίωμα, πρέπει να δίνει αξία στο αξίωμα κι όχι το αντίθετο, δηλαδή το αξίωμα να δίνει αξία στο άτομο που το έχει. Έτσι αποφάσισα να ξαναγυρίσω στην Αμερική, ως επιστήμονας μετανάστης αυτή τη φορά.
ΧΜ. ΕΚΔΟΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΙΑΣ.
Όλα τα χρόνια που ήμουν στην Αμερική, κρατούσα στενούς δεσμούς με την Ελλάδα. Με τους καθηγητές Παύλο Τούτουζα και Χριστόδουλο Στεφανάδη είχαμε διοργανώσει αρκετά διεθνή συνέδρια στην Αθήνα που είχαν σχέση με τη λειτουργία και τα νοσήματα της αορτής, καθώς και τη λειτουργία του αριστερού κόλπου. Στα συνέδρια συμμετείχαν αυθεντίες από όλο τον κόσμο οι οποίοι είχαν κάνει πρωτοποριακή δουλειά πάνω σ ’αυτά τα θέματα. Τα συνέδρια για την αορτή είχαν αποτελέσει τη βάση για τα τρία βιβλία που εκδώσαμε αργότερα με τους Τούτουζα , Wooley (Ohio State), Στεφανάδη , Ζamorano (Ισπανία), Εrbel (Γερμανία). Επίσης για τον αριστερό κόλπο είχαμε δημοσιεύσει μια μονογραφία σε ειδικό τεύχος του European Heart Journal με τους καθηγητές Στεφανάδη και Τούτουζα .
Στα διάφορα συνέδρια, είχα πολλές συζητήσεις με τον αείμνηστο καθηγητή Παύλο Τούτουζα, κυρίως για καρδιολογικά θέματα. Σε μια από αυτές τις συζητήσεις, είχαμε επισημάνει ότι στην Ελλάδα δεν υπήρχε βιβλίο καρδιολογίας με πολλούς συγγραφείς, όπως π.χ. του Hurst, του Braunwald, και άλλα, παρά το γεγονός ότι η Ελλάδα διαθέτει αξιόλογους καρδιολόγους σε όλο τον κόσμο. Έτσι αποφασίσαμε να εκδώσουμε ένα τέτοιο σύγγραμμα. Εκτός των άλλων, ένας από τους σκοπούς του βιβλίου ήταν να φέρει σε στενή επαφή όλους τους καρδιολόγους ελληνικής καταγωγής από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Για τη συγγραφή του βιβλίου είχαν συμβάλει με κεφάλαιο(αια ) πάνω από 90 καρδιολόγοι, Ελληνικής καταγωγής, από όλα τα μέρη του κόσμου. Η πρώτη έκδοση είχε γίνει το 1991. Ήταν το πρώτο βιβλίο καρδιολογίας στην Ελλάδα στο οποίο συμμετείχαν πολλοί συγγραφείς. Αργότερα, το 2001, έγινε η δεύτερη έκδοση του βιβλίου σε συνεργασία με τους καθηγητές Τούτουζα και Στεφανάδη . Νομίζω πως δεν θα είναι κακή ιδέα, αν οι εκδόσεις αυτού του «κλασσικού» βιβλίου συνεχιστούν από νεότερους συναδέλφους (π.χ. του καθηγητή Κώστα Τούτουζα και άλλους).
Γ.Λ Στην μακρά επιστημονική σας πορεία, ανάμεσα στις άλλες πρωτοβουλίες, είχατε καταρτίσει ειδικό πρόγραμμα μετεκπαίδευσης Ελλήνων ιατρών στις ΗΠΑ, ενώ υπήρξατε από τους πρωτεργάτες της ίδρυσης του προγράμματος των Νεοελληνικών Σπουδών (Modern Greek Studies) στο πανεπιστήμιο του Ohio. Υπήρχε, επομένως, συγχρόνως με την αυτούσια επιστημονική και μια εθνική προσπάθεια ανάδειξης της χώρας μας στις Ηνωμένες Πολιτείες .
Χ.Μ. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΩΝ ΣΤΟ OHIO STATE
Το ταξίδι μου για την «Ιθάκη» και οι περιπέτειές μου ξεκίνησαν από τότε που έφυγα από το Βελβεντό. Η εισαγωγή μου στη Στρατιωτική Ιατρική Σχολή ήταν ο πρώτος μεγάλος σταθμός, και με την εισαγωγή μου σε αυτή είχαν πραγματοποιηθεί σχεδόν όλα τα παιδικά μου όνειρα. Το μεγάλο όμως ταξίδι, από κάτι σίγουρο και χειροπιαστό προς ένα άγνωστο και ουσιαστικά αβέβαιο μέλλον, ξεκίνησε όταν έφυγα για δεύτερη φορά στην Αμερική ως επιστήμονας μετανάστης. Όταν όμως κάποιος φεύγει από το μέρος που γεννήθηκε, όπως π.χ. εγώ, και πάει κάπου αλλού να βρει ένα πιθανώς καλύτερο μέλλον, πάντα αφήνει πολλούς άλλους πίσω του οι οποίοι δεν θα έχουν την ίδια τύχη με αυτόν που έφυγε. Αυτό όμως δημιουργεί ένα είδος κοινωνικής ανισότητας χωρίς φαινομενικά κανείς να είναι υπεύθυνος γι’ αυτή. Μήπως λοιπόν δεν πρέπει κάποιος να φεύγει για ένα πιθανό καλύτερο μέλλον, αλλά πρέπει να μένει στον τόπο του και να μοιράζεται την τύχη με όλους; Η απάντηση δεν είναι και τόσο εύκολη, όσο εκ πρώτης όψεως φαίνεται.
Όταν όμως κάποιος φεύγει από τον τόπο του για κάτι καλύτερο, ανοίγει ένα δρόμο τον οποίο μπορούν κι άλλοι να ακολουθήσουν, αν ο δρόμος αυτός μείνει ανοικτός. Επομένως κι αυτοί που έφυγαν μπορεί να προσφέρουν με πολλούς τρόπους σε αυτούς που έμειναν, εφόσον δεν κλείσουν τον δρόμο τον οποίο οι ίδιοι άνοιξαν με το πέρασμά τους. Αυτό νομίζω πως θα συμβάλει στην πρόοδο του κάθε ατόμου ξεχωριστά αλλά και της κοινωνίας γενικότερα. Αν θέλουμε μια καλύτερη κοινωνία, ο καθένας μας πρέπει να κάνει το καθήκον του και προς την κοινωνία και όχι μόνο προς τον εαυτό του.
Είναι αυτή η φιλοσοφική αντίληψη που με ώθησε να κρατήσω ανοικτό το δρόμο από τον οποίο είχα περάσει, ώστε να είναι εύκολο να το ακολουθήσουν όλοι όσοι το επιθυμούσαν. Είχα τη χαρά και την τύχη να συνεργαστώ με αρκετούς Έλληνες καρδιολόγους στο OSU. Περιττό να τονίσω, ότι οι συνεργάτες μου από την Ελλάδα στις ΗΠΑ άφησαν τις καλύτερες εντυπώσεις και οι συνάδελφοί μου από την Αμερική, πάντα μιλούν με τα καλύτερα λόγια γι’ αυτούς. Οι περισσότεροι από τους Έλληνες που συνεργάστηκαν μαζί μου στην Αμερική υπήρξαν κορυφαίοι καρδιολόγοι στην Ελλάδα , έγιναν καθηγητές πανεπιστημίου και διευθυντές καρδιολογικών κλινικών, διακεκριμένα μέλη του διδακτικού και ερευνητικού προσωπικού σε ιατρικές σχολές της χώρας και στελέχη σε διοικητικές θέσεις επιστημονικών εταιρειών. Μεταξύ άλλων, αναφέρω τους καθηγητές Χριστόδουλο Στεφανάδη, Παράσχο Γκελερή , Φίλιππο Τρυποσκιάδη, Κωνσταντίνο Καλαρά (καθηγητή Φυσιολογίας στο ΑΠΘ ) Δημήτριο Στάκο .
ΤΜΗΜΑ ΝΕΟΕΝΝΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΟ OHIO STATE
Η έννοια της προσφοράς προς την πατρίδα είναι έντονη στον απόδημο Ελληνισμό. Αυτή η αγάπη προς τη πατρίδα μας, ώθησε μια ομάδα ομογενών τη δεκαετία του 1970 να πλησιάσει τους ιθύνοντες του OSU για να συζητήσει την πιθανότητα να ιδρυθεί τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών (Modern Greek Studies) στο Πανεπιστήμιο του Ohio. Η απάντηση ήταν θετική εφόσον θα εξασφαλιζόταν ένα μέρος των εξόδων για τη λειτουργία αυτού του τμήματος, τουλάχιστο για μια δεκαετία. Οι Έλληνες της Αμερικής, όπως πάντα πρόθυμοι στην προώθηση εθνικών θεμάτων, συνέβαλαν σε αυτό το σκοπό. Με ιδιαίτερη χαρά και ικανοποίηση βλέπω πως αυτό το τμήμα λειτουργεί και σήμερα (2023) με μεγάλη επιτυχία.
