«Ωφελέειν ή μή βλάπτειν» -Ιπποκράτης
Ιατρικά σφάλματα συμβαίνουν και δυστυχώς αυτά δεν είναι σπάνια. Τα ιαρτικά σφάλματα μπορεί να έχουν τεράστιες οικονομικές επιπτώσεις και να στοιχίσουν ακόμα και τη ζωή ανθρώπων ή/και να προκαλέσουν σοβαρές αναπηρίες. Ο ιατρός προσπαθεί να διατηρεί την υγεία του συνανθρώπου του, αλλά όσο προσεκτικός κι αν είναι κι όση εμπειρία κι αν έχει, φυσικό είναι ο ιατρός ως άνθρωπος να κάνει σφάλματα (ουδείς αναμάρτητος, «ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθον βαλέτω» Ιωάν. Η. 7). Όταν όμως ο ιατρός κάνει σφάλμα, ο ασθενής υποφέρει. Συγκρίνετε τη διαφορά που υπάρχει μεταξύ αεροπόρου και ιατρού. Αν ο δάσκαλος ή ο μαθητής αεροπόρος κάνει σφάλμα, τότε το αεροπλάνο ενδεχομένως θα πέσει, οπότε θα υποφέρουν και οι δυο. Αντίθετα, αν ο δάσκαλος ή ο μαθητης ιατρός κάνει σφάλμα, αυτοί θα μείνουν ανέπαφοι αλλά ο ασθενής θα υποφέρει. Αυτό είναι σημαντικό και πρέπει να τονίζεται (όπως και γίνεται) στους ιατρούς από τα φοιτητικά χρόνια. Με συνεχή όμως εκπαίδευση και με τη λήψη κατάλληλων μέτρων, η συχνότητα των ιατρικών σφαλμάτων έχει ελαττωθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια, τουλάχιστο στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής.
Σε αυτό το άρθρο δεν θα ασχοληθώ με τα ιατρικά σφάλματα γενικά, αλλά μόνο με αυτά που έχουν σχέση με τη λήψη φαρμάκων, τα οποία είναι συχνά και αφορούν όλους μας. Κατά τη λήψη φαρμάκων, σφάλμα μπορεί να συμβεί σε πολλά επίπεδα. Αυτό μπορεί να γίνει από τον ιατρό που συνταγογραφεί, από το φαρμακοπoιό που δίνει το φάρμακο κι από τον ασθενή που το λαμβάνει. Ο ιατρός π.χ. δυνατόν να δώσει λάθος φάρμακο ή λάθος δόση φαρμάκου, ιδιαίτερα αν αυτός δεν ελέγξει λεπτομερώς όλα τα φάρμακα που παίρνει ο ασθενής όταν συνταγογραφεί. Σε αυτή την περίπτωση υπάρχει πιθανότητα να συνταγογραφήσει φάρμακο που ήδη λαμβάνει ο ασθενής με διαφορετικό όνομα (σχεδόν όλα τα φάρμακα κυκλοφορούν με διαφορετικά ονόματα), ή να χορηγήσει φάρμακο που επηρεάζει τη δράση άλλων φαρμάκων που λαμβάνει ο ασθενής. Αλληλοεπίδραση φαρμάκων (drug-drug interaction) συμβαίνει συχνά. Αν μάλιστα ένας ασθενής παίρνει πάνω από πέντε φάρμακα συγχρόνως, πράγμα όχι σπάνιο κυρίως σε ηλικιωμένα άτομα, τότε η πιθανότητα το ένα φάρμακο να επηρεάζει τη δράση των άλλων είναι 70% περίπου.
Γιαυτό το λόγο, όταν πάμε στον ιατρό να μας συνταγογραφήσει φάρμακα, είναι απαραίτητο να του θέσουμε υπόψη όλα τα φάρμακα που λαμβάνουμε για να ελέγξει αν υπάρχει αλληλοεπίδραση φαρμάκων και για να μη μας ξαναδώσει το ίδιο φάρμακο που ήδη λαμβάνουμε με διαφορετικό όνομα. Στον ιατρό πρέπει να θέτουμε υπόψη ακόμα και φάρμακα που τα θεωρούμε «αθώα» π.χ. βιταμίνες, ασπιρίνη, αναλγητικά, αντιφλεγμονώδη, καθώς και φάρμακα που δεν παίρνουμε καθημερινά αλλά κατά περιόδους. Το ίδιο ισχύει και για φάρμακα που κάποτε μας είχε δώσει κάποιος φίλος ή γείτονας «για να μας βοηθήσει». Όλα τα φάρμακα δυνατόν να έχουν σοβαρές παρενέργειες, ενδεχομένως να επηρεάζουν τη δράση των άλλων φαρμάκων που παίρνουμε και να προκαλέσουν αλλεργικές αντιδράσεις. Το ίδιο φυσικά ισχύει κι όταν πάμε στο φαρμακοπoιό.
Διαδικασίες που απαιτούνται για την έγκριση φαρμάκων
Επειδή συχνά γίνεται χρήση φαρμάκων που προέρχονται από εκχυλίσματα φυτικών ή άλλων φυσικών ουσιών «εναλλακτικά φάρμακα», τα οποία δεν είναι απαραίτητο να υποστούν τις διαδικασίες τις οποίες υφίστανται τα φάρμακα πριν κυκλοφορίσουν, αναφέρω περιληπτικά όλες τις ενέργειες που ακολουθούνται για να αναπτυχθεί και να εγκριθεί ένα φάρμακο. Με αυτό τον τρόπο ο αναγνώστης θα κατανοήσει καλύτερα τα ενδεχόμενα προβλήματα που προκύπτουν από τη χρήση των «εναλλακτικών φαρμάκων».
Από χιλιάδες ουσίες που υποτίθεται ότι μπορεί να χρησιμοποιηθούν ως φάρμακα, μόνο λίγες (2-3) βρίσκεται ότι είναι κατάλληλες γιαυτό το σκοπό. Μια από αυτές τις ουσίες που υποτίθεται ότι έχει θεραπευτικές ιδιότητες, για να εγκριθεί ως φάρμακο πρέπει να περάσει από πολλά στάδια βασικής και κλινικής έρευνας. Η όλη διαδικασία είναι επίπονη, χρονοβόρα και εξαιρετικά δαπανηρή, με κόστος που ανέρχεται σε εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια. Η ουσία αυτή πρώτα μελετάται σε καλλιέργειες κυττάρων και σε πειραματόζωα για να διαπιστωθούν οι πιθανές θεραπευτικές ιδιότητες, να αποδειχθεί ότι δεν είναι τοξική και ότι δεν προκαλεί βλάβη σε ζωτικά όργανα π.χ. ήπαρ, νεφροί, αλλά, και ότι δεν είναι καρκινόγονος. Εφόσον περάσει επιτυχώς από αυτά τα σταδια, στη συνέχεια ελέγχεται η δράση της και η πιθανή τοξικότητα αυτής σε μια ομάδα φυσιολογικών ατόμων (εθελοντών). Αν περάσει και αυτό το στάδιο, τότε δοκιμάζεται σε μικρό σχετικά αριθμό αρρώστων που υποτίθεται ότι το φάρμακο θα έχει θεραπευτική δράση. Στη συνέχεια ερευνάται η δράση του καθώς και οι πιθανές παρενέργειες αυτού σε μεγάλο αριθμό ασθενών π.χ. δέκα χιλιάδες που έχει μια νόσο στην οποία υποτίθεται ότι θα βοηθήσει το φάρμακο, στους οποίους χορηγείται το φάρμακο για πέντε χρόνια περιπου υπό σενεχή παρακολούθηση. Συγχρόνως σε άλλους δέκα χιλιάδες ασθενείς με την ίδια αρρώστια χορηγείται πανομοιότυπο χάπι με αυτό που περιέχει το υπό δοκιμασία φάρμακο χωρίς όμως να έχει καμία θεραπευτική ουσία (εικονικό φάρμακο ή placebo) κι οι οποίοι επίσης παρακολουθούνται συνεχώς για πέντε χρόνια όπως οι ασθενείς που λαμβάνουν το υπό δοκιμασία φάρμακο. Όταν τελειώσει η μελέτη, όλα τα δεδομένα αναλύονται στατιστικά λεπτομερώς για να διαπιστωθεί αν το φάρμακο πραγματικά έχει θεραπευτικές ιδιότητες, ότι είναι καλύτερο από το εικονικό κι ότι δεν είναι τοξικό. Εδώ πρέπει να τονισθεί ότι το 30% περίπου των ασθενών που λαμβάνει το εικονικό φάρμακο αισθάνεται καλύτερα. Για να εγκριθεί ένα φάρμακο πρέπει να υπάρχουν δυο με τρις ανάλογες μελέτες. Μόνο αν ένα φάρμακο περάσει από τις διαδικασίες που ανέφερα και μόνο τότε μπορεί να είμαστε σχετικά βέβαιοι ότι αυτό κάνει καλό και ότι δεν είναι ιδιαίτερα τοξικό.
«Εναλλακτικά φάρμακα»
Τα «εναλλακτικά φάρμακα» προέρχονται κυρίως από εκχυλίσματα φυτών ή άλλες φυσικές ουσίες και γιαυτό το λόγο δεν είναι απαραίτητο να περάσουν από τις διαδικασίες που ανέφερα ή να εγκριθούν από τους επίσημους φορείς που εγκρίνουν τα φάρμακα πριν κυκλοφορήσουν. Αν όμως ένα φάρμακο δεν μελετηθεί λεπρομερώς, κανείς δεν είναι σε θέση να γνωρίζει αν αυτό κάνει καλό και πόσο καλό κάνει, αν κάνει κακό και πόσο κακό κάνει ή απλούστατα δεν κάνει τίποτα, εκτός φυσικά από το γεγονός ότι μας υποβάλει σε άσκοπα έξοδα (ας μην ξεχνάμε ότι το 30% των ασθενών περίπου αισθάνεται καλύτερα ακόμα και με το «εικονικό φάρμακο»). Το ίδιο ισχύει και για τη χρήση ορισμένων φυτικών ουσιών (βότανα) που μαζεύομαι από το βουνό. Ακόμα και αν υποτεθεί ότι αυτά τα φυτά έχουν θεραπευτικές ιδιότητες, κανείς δεν είναι σε θέση να γνωρίζει τις θεραπευτικές ουσίες που έχει το φυτό, την ποσότητα της ουσίας που κάποιο άτομο πρέπει να λάβει για να δει ώφελος και πόσο διαφέρει η ποσότητα της θεραπευτικής ουσίας από φυτό σε φυτό. Φυσικά ορισμένες φυτικές ουσίες έχουν θεραπευτικές ιδιότητες. Για να χρησιμοποιηθούν όμως αυτές οι ουσίες ως φάρμακα, είναι απαραίτητο να περάσουν από όλες τις διαδικασίες που ανέφερα. Επίσης πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι και τα εναλλακτικά φάρμακα δυνατόν να επηρεάζουν τη δράση άλλων φαρμάκων, να προκαλέσουν αλλεργικές αντιδράσεις και να έχουν άλλες ανεπιθύμιτες ενέργειες. Γιαυτό το λόγο πριν πάρουμε οποιοδήποτε «εναλλακτικό φάρμακο» ή βότανο, πρέπει να ενημερώσουμε τον ιατρό μας ο οποίος γνωρίζει τα φάρμακα που λαμβάνουμε για να μας δώσει τη συμβουλή του.
Δεν γνωρίζω πόσο συχνά γίνονται σφάλματα από τη λήψη φαρμάκων στην Ελλάδα γενικά και στο Βελβεντό ειδικά. Εφόσον όμως τέτοια σφάλματα συμβαίνουν συχνά σε άλλα μέρη όπου υπάρχει αυστηρός έλεγχος κατά τη χορήγηση φαρμάκων, φυσικό είναι τέτοιου είδους σφάλματα να συμβαίνουν και στον τόπο μας. Επειδή μάλιστα στην Ελλάδα τα φάρμακα κυκλοφορούν από άτομο σε άτομο σαν «καραμέλες» και σχεδόν χωρίς κανένα έλεγχο, δεν θα είναι παράδοξο αν διαπιστωθεί ότι αυτά τα σφάλματα είναι πιο συχνά στον τόπο μας από ότι είναι σε άλλα μέρη όπου γίνεται αυστηρός έλεγχος πριν από τη χορήγηση φαρμάκων.
Γιαυτούς τους λόγους πριν χρησιμοποιήσουμε οποιοδήποτε φάρμακο πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί γιατί, κακή χρήση αυτών, σε ορισμένες περιπτώσεις, αντί να μας βοηθήσει να διατηρήσουμε την υγεία μας, δυνατόν να έχει ακριβώς το αντίθετο αποτέλασμα. Όπως ειχε επισυμανει ο πατερας της Ιατρικης Ιπποκρατης «αν δεν μπορεις να ωφελησεις τουλαχιστο μη βλαπτεις».
Ελπίζω και εύχομαι πως η πληροφορία που υπάρχει σε αυτό το άρθρο να βοηθήσει τον αναγνώστη ώστε να κάνει σωστή χρήση φαρμάκων, γιατι το «φάρμακο» δεν διαφέρει και πολύ από το «φαρμάκι»!
* Χαρίσιος Κ Μπουντούλας, MD, Dr, Dr Hon Professor of Medicine/Cardiovascular Medicine and Pharmacy (emeritus)
The Ohio State University, Columbus Ohio, USA
Επίτιμος Καθηγητής, Ακαδημαϊκός (αν. μελ.)
