Για τους παλιούς Κοζανίτες η γιορτή της Πεντηκοστής-Αγίου Πνεύματος ήταν επί πολλά χρόνια συνδεμένη με τα μοναστήρια της Αγίας Τριάδας Λαριούς και του Οσίου Νικάνορα Ζάμπορδας.
Από τα πιο σημαντικά μεταβυζαντινά μνημεία της Δ. Μακεδονίας, τα δυο μοναστήρια, βρίσκονται στα ΝΔ της πόλης, σε κοντινή πλην όμως δυσπρόσιτη θέση μεταξύ τους, στα σημεία που κάποτε φιδογύριζε ο ποταμός Αλιάκμονας δημιουργώντας ένα αξιοζήλευτο φαράγγι, μεταξύ των Βεντζίων και των Χασίων.
Ήταν γνωστά σε όλους τους Δυτικομακεδόνες, για τη θρησκευτική και εθνική τους δράση, τόσο στους χαλεπούς χρόνους της Τουρκοκρατίας όσο και στα νεότερα χρόνια, αλλά και για τον οικονομικό και πνευματικό-καλλιτεχνικό τους πλούτο.
Το μοναστήρι της Ζάμπορδας κυρίως, κτισμένο το 1534 στην κορυφή του όρους Καλλίστρατου, απέναντι από το χωριό Ελάτη, θεωρούνταν το σημαντικότερο προσκύνημα του ενιαίου μέχρι και το 1964 Νομού Κοζάνης-Γρεβενών. Η περιουσία του μοναστηριού στις αρχές του 20ου αιώνα ήταν τεράστια , αφού ανάλογα ήταν και τα αφιερώματα σε κινητά και ακίνητα των θεοσεβών Χριστιανών, αλλά και των Τούρκων προς τον Όσιο Νικάνορα. Σύμφωνα με γραπτές πηγές τα βοσκοτόπια του Μοναστηριού ανέρχονταν σε 60.000 στρέμματα και σε 6.000 αιγοπρόβατα και 550 μεγάλα ζώα η κτηνοτροφία του.
Ο Όσιος Νικάνορας, προστάτης άγιος των γεωργών -εικόνα του έχει δωρηθεί από το ισνάφι των γεωργών-κτηνοτρόφων της Κοζάνης και στον καινούριο του Ναό στην πόλη- σύμφωνα τις προφορικές παραδόσεις αλλά και γραπτές πηγές, έσωσε την πόλη της Κοζάνης σε αρκετές δύσκολες περιπτώσεις, όπως στη θανατηφόρα γρίπη του 1918, στη θανατηφόρα αρρώστια των βοδιών κ.α. Γι’ αυτό το λόγο, τα λείψανα του Οσίου Νικάνορα συνοδεία καβαλάρηδων ταξίδεψαν πολλές φορές στην πόλη της Κοζάνης και παρέμειναν σ’ αυτήν για μακρύ χρονικό διάστημα, μετακινούμενα από σπίτι σε σπίτι. Επί πρεσβυτέρου μάλιστα Γεωργίου Ξυλοφόρου, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’80, έρχονταν κάθε χρόνο στον Ναό του Αγίου Νικάνορα τον μήνα Αύγουστο, ενώ επί Γιάννη Χρήστου (παπά-Κόκκινου) ήρθαν ξανά τα λείψανα του Αγίου και παραμένουν μέχρι σήμερα στην ομώνυμη εκκλησία χωρίς μετακινήσεις.
Από όλες τις γιορτές του Αγίου, οι Κοζανίτες τιμούσαν με την παρουσία τους περισσότερο τη γιορτή της Πεντηκοστής, γιατί εκείνη την ημερομηνία διάλεγαν οι καβαλάρηδες-προσκυνητές για να επιστρέψουν τα λείψανου του Αγίου Νικάνορα στο μοναστήρι προκειμένου να διαβαστούν. Περισσότερα από 100 άλογα σε παλιότερες εποχές αναχωρούσαν από την Κοζάνη για να γιορτάσουν το «Γονάτισμα» στη Ζάμπορδα, και στη συνέχεια το Άγιο Πνεύμα στη Λαριού, μαζί με φορτηγά αυτοκίνητα και λεωφορεία από το 1950 και μετά. Αν σ’ αυτά προσθέσουμε αντίστοιχο αριθμό καβαλάρηδων από τη γειτονική Σιάτιστα και από τη γύρω του μοναστηριού περιοχή αντιλαμβάνεται εύκολα κανείς τη μεγάλη συρροή του κόσμου στο Μοναστήρι αυτή την ημέρα.
Μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του ’80 , χαράματα Σαββάτου, προπαραμονή της Πεντηκοστής, οι καβαλάρηδες προσκυνητές αναχωρούσαν από την πόλη κατά ομάδες και ακολουθώντας παλιά χαραγμένα μονοπάτια έξω από τη Σπούρτα (Καρυδίτσα), Αγία Παρασκευή, Κερασιά, Αιανή, Χρώμιο, λίγο πριν τα μεταλλεία της Σκούμτζιας, έπαιρναν τον κατήφορο που οδηγούσε στο Μοναστήρι της Ζάμπορδας. Η διαδρομή δεν ήταν εύκολη, γι’ αυτό και οι ενδιάμεσες στάσεις, για μια ανάσα όπως στην τοποθεσία Παπαζήση Αιανής απαραίτητες.
Στο μοναστήρι της Ζάβορδας, έφθαναν μετά από 6-8 ώρες πορεία και διανυκτέρευαν μια βραδιά στα κελιά κάτω από το μοναστήρι για να παραστούν την επομένη, Κυριακή, στο «Γονάτισμα», εκφράζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την ευλάβεια και την πίστη τους στον Όσιο Νικάνορα, το μοναστήρι του οποίου γιορτάζει επίσημα στη, στις 6 (Μεταμόρφωση του Σωτήρος) και 7 Αυγούστου, (την Κοίμηση του Αγίου). Οι γυναίκες δεν επιτρεπόταν να προσεγγίσουν στο μοναστήρι, ούτε και στο ασκηταρειό γι’ αυτό και παρακολουθούσαν τη θεία λειτουργία στο παρεκκλήσι του Αγίου Δημητρίου, δίπλα στα κελιά. Την Κυριακή, μετά τη λειτουργία, οι καλόγεροι της Μονής πρόσφεραν γίδα βραστή με μακαρόνια σε όλους τους προσκυνητές, άντρες και γυναίκες, οι οποίοι άφηναν τον οβολό τους υπέρ του μοναστηριού σε παρακείμενο πανεράκι.
Τους καβαλάρηδες σχεδόν πάντα συνόδευαν και άλλοι επισκέπτες που μετακινούνταν σε καρότσες φορτηγών. Οι Θανάσης Γκαντιάς, Τζιάτζιος Νίκος, Πούχιας Θανάσης κ.α, ήταν από τους βασικούς Κοζανίτες οδηγούς που πήγαιναν κάθε χρόνο στη Ζαμπορδα-Λαριού για την Πεντηκοστή, κουβαλώντας στην καρότσα του αυτοκινήτου τους, όσους πιστούς μπορούσαν να χωρέσουν ανάμεσα σε πανέρια και καλάθια με τρόφιμα των προσκυνητών.
Ο παππούς μου και η γιαγιά μου Νίκος και Φωτεινή Νικολάου ήταν επί χρόνια από τους πιο πιστούς οπαδούς της καρότσας του Θανάση Γκαντιά, μαζί με τη γυναίκα του Ελένη και την αδελφή του Σοφία, με τις οποίες συνδέονταν με μακρόχρονη φιλία. Μέχρι και λεωφορείο επιστρατεύονταν για την περίπτωση με οδηγό τον Νίκο Δελιαλή (γνωστό ως Μποέμ) και επιβάτες όλο το σόι των Καλλιανιωταίων και των Δελιαλήδων.
Τους λαϊκούς καβαλάρηδες ορισμένες φορές συνόδεψαν μέχρι και δεσποτάδες, όπως ο Διονύσιος Ψαριανός, το 1957, τον πρώτο χρόνο χειροτονίας του στη Μητρόπολη Κοζάνη, κρατώντας τους συντροφιά στις παρέες μέχρι αργά το βράδυ και επαινώντας τους καλλίφωνους στο τραγούδι Κοζανίτες, όπως τον Κωνσταντή Γεωργάκα (Γκαραβέλα).
Από τους σταθερούς Κοζανίτες καβαλάρηδες που σχεδόν κάθε χρόνο την Πεντηκοστή επισκέπτονταν τη Ζαμπορδα και τη Λαριού ήταν η οικογένεια των Θανάση και Κων/νου Γεωργάκα, Γούτσιου, Γιάννη και Τριαντάφυλλου Τριανταφύλλου, Γιάννη Πάτσιου, ο Μάρκος Μαρούδας , γνωστότερος ως Νταβέλης, ο Νίκος Κωτούλας, ο Τράγιας Δημήτρης, ο Τάκης Τσιμπέρης, ο Ντίνας Σιαλβέρας, ο Μήτσος Κουκκαλιάρης, ο Μίχος Πεσλής, ο Μεντελής, ο Ευρυπίδης Γκούντας , ο Κουκουλιός Μπουμπόναρης, ο Σπύρος Σιακαβάρας ο Γιάννης Στραβού, ο Μανώλης Κουζιάκης, ο Δημήτρης Λουμπουτσκός, ο Νίκος Γούσιας, ο Σινιόρες, ο Αντώνης Παπαντωνίου, ο Γιάννης Τζαφέτας, ο Ζήσης Κρανιώτης κ.α. Μάλιστα
Το απόγευμα της ίδιας μέρας οι καβαλάρηδες αναχωρούσαν για το Μοναστήρι της Λαριούς, κείμενο σε ειδυλλιακό καταπράσινο τοπίο, γεμάτο αιωνόβια πλατάνια στην αριστερή όχθη του Αλιάκμονα, όπου και διανυκτέρευαν προκειμένου να παραστούν την επομένη στη γιορτινή λειτουργία του μοναστηριού που είναι αφιερωμένο στην Αγία Τριάδα. Κι εδώ οι προσκυνητές κοιμούνταν σε κελιά ή στον σκεπαστό ξύλινο εξώστη γύρω από την εκκλησία.
Το τριήμερο προσκύνημα στη Ζάμπορδα-Λαριού τέλειωνε το απόγευμα του Αγίου Πνεύματος με την καθιερωμένη στάση όλων των προσκυνητών για κανένα κοψίδι και χορό στο ομώνυμο πανηγύρι της Αιανής. Κι για όσους λόγω απόστασης υπήρχαν δυσκολίες να μεταβούν στη Ζάμπορντα, οργανώνονταν πιο κοντά δυο άλλα πανηγύρια, της Αγίας Τριάδας Δρεπάνου, που μέχρι σήμερα συγκεντρώνει πολύ κόσμο και το ομώνυμο του Κρόκου.
Φωτο 1, 2 (1957), 1η χρονιά του Μητροπολίτη Διονυσίου Ψαριανού στην Κοζάνη. Καβαλάρηδες προσκυνητές στη Λαριού, ανήμερα του Αγίου Πνεύματος επιστρέφοντας από Ζάμπορδα. Διακρίνονται μεταξύ των άλλων ο Δεσπότης Διονύσιος καβάλα σε άλογο των Σιακαβαραίων, ένας νεαρός παππάς ονόματι Γάτας από τον Κρόκο, και στην άκρη δεξιά ο παπα-Γκιούρας από τον Άγιο Δημήτρη.
Φωτο 2 (1973) Άφιξη των λειψάνων του Αγίου στην Κοζάνη. Διακρίνονται μεταξύ άλλων έφιπποι μεταξύ άλλων ο παππά –Ξυλοφόρος και ο ηγούμενος του Μοναστηριού Μάγγας, εκ Γρεβενών.
Φωτο 3 Καβαλάρηδες στη Ζαμπορντα, 2ος από αριστερά ο Γιάννης Στραβού.
Φωτο 4 Ο Θανάσης Γκαντιάς με το φορτηγό του στη Ζαμπορδα, εν μέσω προσκυνητών.
Φωτο 5 . (1964) Ο παππούς μου Νίκος Νικολάου με την εγγονή του Φανή Φτάκα στη Ζαβορδα.
ΥΣ Πολλές ευχαριστίες στους Σιακαβάρα Γιώργο, Στέργιο Γεωργάκα, Βαιτσοπούλου Μαρία, το γένος Γκαντιά, Δημήτρη Γκαντιά, Καίτη Παπαντωνίου-Τζιάτζιου, Στραβού Γιάννη, Δελιαλή Αριστοτέλη, Τράγια Κούλα, Μπαγκατζούνη Τριανταφυλλιά, Μαλιόγκα Χρήστο, για τις πληροφορίες και το φωτογραφικό υλικό.
