Η σεισμική ύφεση στη Σαντορίνη είναι γεγονός. Ευχάριστα τα νέα για την εξέλιξη της σεισμικής σμηνοσειράς και αναμενόμενη η απόφαση των Επιτροπών για το άνοιγμα των σχολείων. Είναι καιρός πλέον για την επιστροφή της Σαντορίνης στους κανονικούς ρυθμούς. Γι’ αυτό όμως δεν αρκούν τα διοικητικά μέτρα, χρειάζεται επιστημονική τεκμηρίωση πειστική για όλους και προ πάντων για τους κατοίκους και τους τουριστικούς παράγοντες. Θα επιχειρήσω στη συνέχεια να καλύψω το κενό αυτό με εύληπτους όρους.
Τεκμηρίωση της σεισμικής ύφεσης
Προηγήθηκε έντονη σεισμική ακολουθία και καταγράφηκαν 3694 σεισμοί από το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών το Φεβρουάριο 2025. Από αυτούς 228 ήταν οι πιο «ενοχλητικοί», μεγέθους 4 έως 5,3 Ρίχτερ, χωρίς όμως να είναι καταστροφικοί. Η ακολουθία σμηνοσεισμών εξελίχθηκε εντός είκοσι ημερών, όπως φαίνεται στην Εικόνα 1. Η μεγαλύτερη ανησυχία κατά τη γνώμη μου δημιουργήθηκε από την σύγχυση που επικράτησε ότι το φαινόμενο ήταν πρωτόγνωρο, και επομένως απρόβλεπτο, πράγμα που έγκαιρα αντέκρουσα με άρθρο μου που κατέθεσα και στον ΟΑΣΠ.
Εικόνα 1. Ημερήσιος αριθμός σεισμών μεγέθους τεσσάρων Ρίχτερ και άνω. Σαντορίνη, Φεβρουάριος 2025.
Άργησε να γίνει αντιληπτό από ορισμένους ότι επρόκειτο για σμηνοσειρά που δεν συνοδεύεται απαραίτητα από ενεργοποίηση ενός μεγάλου ρήγματος. Ο καθηγητής Βασίλης Παπαζάχος, του οποίου το σπουδαίο επιστημονικό έργο συνεχίζει με μεγάλη επιτυχία ο υιός, είναι σαφής στα γραπτά του. «Διακρίνομε τρεις κατηγορίες σεισμικών ακολουθιών. Στη πρώτη ο κύριος σεισμός συμβαίνει χωρίς να προηγηθούν προσεισμοί, ενώ στη δεύτερη κατηγορία προηγείται σεισμική ακολουθία, ακολουθεί ο κύριος και η μετασεισμική ακολουθία. Η τρίτη κατηγορία είναι οι σμηνοσεισμοί˙ η συχνότητα των σμηνοσεισμών αυξάνεται μέχρι τη μέγιστη τιμή και στη συνέχεια ελαττώνεται μέχρι να επανέλθει η κανονικότητα. Σμηνοσεισμοί συμβαίνουν συνήθως σε ηφαιστειακές περιοχές και είναι γενικά μικροί». Τη περιγραφή αυτή των σμηνοσεισμών αποδίδει θαυμάσια η Εικόνα 1, σε συνδυασμό με το σμήνος σεισμών της Εικόνας 3.
Εικόνα 2. Αθροιστική σεισμική ενέργεια σμηνοσεισμών Σαντορίνης από 1 έως 28 Φεβρουαρίου 2025, με μονάδα την ενέργεια σεισμού μεγέθους 4 Ρίχτερ.
Αντιπροσωπευτικότερο μέτρο της ακολουθίας της Σαντορίνης είναι η εκλυόμενη σεισμική ενέργεια, την οποία υπολογίσαμε για τους σεισμούς μεγέθους τέσσερα Ρίχτερ και άνω. Ως μονάδα μέτρησης χρησιμοποιήθηκε η ενέργεια σεισμού μεγέθους τέσσερα Ρίχτερ. Στην Εικόνα 2 προβάλλεται η αθροιστική σεισμική ενέργεια συναρτήσει της ημερομηνίας το Φεβρουάριο 2025.
Η κλίμακα Ρίχτερ είναι λογαριθμική και δημιουργεί λαθεμένες εντυπώσεις στο κοινό. Η απόσταση σεισμικής ενέργειας από τέσσερα σε πέντε Ρίχτερ πολύ απέχει από την αναλογική διαφορά από πέντε σε έξι. Πιο συγκεκριμένα, τα πέντε Ρίχτερ αντιστοιχούν σε σεισμική ενέργεια 32 φορές μεγαλύτερη από αυτή για τέσσερα, ενώ τα έξι Ρίχτερ εκπέμπουν χίλιες φορές μεγαλύτερη ενέργεια από το «τεσσάρι».
Με την επεξήγηση αυτή μπορεί να κατανοηθεί η θετική πλευρά σμηνοσεισμών της Σαντορίνης. Η έκλυση ενέργειας το Φεβρουάριο ισοδυναμεί με 1200 «τεσσάρια», είναι δηλαδή κατά 20% μεγαλύτερη από την ενέργεια σεισμού έξι Ρίχτερ που θα ήταν καταστροφικός για παλιές κατασκευές. Η εκπομπή της ενέργειας αυτής με μικρότερους μη καταστροφικούς σεισμούς οδηγεί σε εκτόνωση χωρίς ζημιές και αυτό είναι καθησυχαστικό, ακόμη και σε περίπτωση επανάληψης, που δεν μπορεί να αποκλειστεί. Και η ιδιομορφία αυτή ισχύει, όχι μόνο για τη Σαντορίνη, αλλά ευρύτερα για το Νότιο Αιγαίο.
Είναι πρωτόγνωρο το φαινόμενο σμηνοσεισμών στο Αιγαίο;
Περιέγραψα ήδη σε άρθρο μου ότι το ίδιο φαινόμενο συνέβη στη περιοχή Σαντορίνης – Κολούμπου – Ανύδρου το 2003. Ακριβώς το ίδιο φαινόμενο υπάρχει σε εξέλιξη εδώ και πέντε χρόνια στο Νότιο Αιγαίο, όπως φαίνεται στην Εικόνα 3. Στη μεγάλη αυτή περιοχή του Νοτίου Αιγαίου καταγράφηκαν δέκα σημαντικοί σεισμοί, όλοι κάτω από έξι Ρίχτερ. Ο μεγαλύτερος ήταν μεγέθους 5,7 όπως φαίνεται στον Πίνακα.
Το γεγονός ότι συνέβησαν μέσα σε πέντε χρόνια υποδηλώνει εκ πρώτης όψεως περίοδο διέγερσης. Η άποψη αυτή χρειάζεται ασφαλώς συστηματική διερεύνηση, ιδιαίτερα μάλιστα γιατί θα είναι καθησυχαστική, με την έννοια ότι η συγκέντρωση τάσεων και παραμορφώσεων εκτονώνεται συχνότερα και μάλιστα με τον ευνοϊκό μηχανισμό σμηνοσεισμών. Και αυτά χάρις στην ιδιαίτερη δομή της λιθόσφαιρας.
Το πάχος του φλοιού της γης στη τεκτονική τάφρο από τα Χριστιανά μέχρι το Κολούμπο και την Άνυδρο είναι μόνο είκοσι χιλιόμετρα περίπου. Το ίδιο επίσης ισχύει στο Νότιο Αιγαίο. Το γεωδυναμικό καθεστώς είναι εφελκυστικό και η καταβύθιση της Αφρικανικής πλάκας διευκολύνει αναθολώσεις του μανδύα και ηφαιστειακή δράση. Η ροή θερμότητας από το εσωτερικό της γης είναι αυξημένη και σε συνδυασμό με τα παραπάνω συμβαίνει και κάτι που περνάει απαρατήρητο. Μέρος της εκλυόμενης ενέργειας αποδίδεται ασεισμικά, δηλαδή με ερπυσμό και αργές ολισθήσεις χωρίς σεισμούς.
Εικόνα 3. Σμηνοσειρές σε εξέλιξη στο Νότιο Αιγαίο την τελευταία πενταετία. Σημειώνονται οι θέσεις δέκα σεισμών μεγέθους πάνω από πέντε Ρίχτερ που περιγράφονται στον Πίνακα.
Δεν αποκλείονται βέβαια στο μακρινό μέλλον μεγάλοι σεισμοί όπως αυτός της Αμοργού, αλλά με μεγάλη περίοδο επανάληψης που κάνει απίθανο επί του παρόντος κάτι παρόμοιο στην εποχή μας.
ΠΙΝΑΚΑΣ1: Στοιχεία των δέκα ισχυρότερων σεισμών της Εικόνας 3
Η σημασία του εστιακού βάθους και της προέλευσης των σεισμών από τον κατώτερο φλοιό
Κοινό χαρακτηριστικό της σεισμικότητας στο Νότιο Αιγαίο είναι ότι επικρατούν σεισμοί μεγάλου εστιακού βάθους, οι οποίοι μάλιστα προέρχονται από βάθη που δεν τους περιμένουμε. Λόγω του μικρού πάχους του φλοιού και της υψηλής ροής θερμότητας ο κατώτερος φλοιός από τα δέκα μέχρι τα είκοσι χιλιόμετρα περίπου θα έπρεπε να έχει όλκιμη (ductile) ασεισμική συμπεριφορά. Και όμως συγκεντρώνει κατ’ εξοχήν τη σεισμική δραστηριότητα με σμηνοσεισμούς, όπως φαίνεται στην Εικόνα 4.
Αυτό υποδηλώνει ένα διαφορετικό τύπο σεισμικότητας που συνδέεται πιστεύω με υδρορωγμάτωση λόγω της διείσδυσης υδροθερμικών ρευστών υπό πίεση. Και δεν εννοώ μάγμα όπως συστηματικά αναφέρθηκε τελευταία, αλλά υδροθερμικά ρευστά όπως αυτά που εκλύονται στο ηφαίστειο Κολούμπο. Από τα ισότοπα ηλίου (He) που αναφέρονται σε δημοσιεύσεις της Νομικού φαίνεται ότι αυτά προέρχονται από τον μανδύα. Θεωρώ επομένως πολύ χρήσιμες τις δειγματοληψίες ρευστών από το ΕΛΚΕΘΕ, γιατί βοηθούν στη τεκμηρίωση της προέλευσης των σεισμο-μαγματικών εκδηλώσεων.
Εικόνα 4. Ιστόγραμμα εστιακού βάθους σεισμών θαλάσσιας περιοχής Κω-Νισύρου, με κύρια ζώνη εστιών στον κατώτερο φλοιό.
Επίλογος
Η παράδοση σεισμικότητας στην Ελλάδα που συνδέεται με ρήγματα επιφανειακής ανάπτυξης προκάλεσε αμηχανία στην επιστημονική κοινότητα, όσον αφορά στην ερμηνεία του φαινομένου των σμηνοσεισμών της Σαντορίνης. Αδόκιμα χαρακτηρίστηκε πρωτόγνωρο και επομένως χωρίς προηγούμενο και απρόβλεπτο. Σε συνδυασμό με τις ανεύθυνες προβλέψεις ηφαιστειακών εκρήξεων, συνέβαλε στην ανησυχία των κατοίκων. Πρόκειται όμως για φαινόμενο σύνηθες στο Νότιο Αιγαίο που χρειάζεται συστηματική επιστημονική παρατήρηση και ήδη έχουν αναπτυχθεί τα απαραίτητα δίκτυα μετρήσεων στη Σαντορίνη και εκτιμώ ότι θα έχουν αντικείμενο έρευνας για μήνες.
Η θετική πλευρά σμηνοσεισμών που καταγράφηκε στη Σαντορίνη είναι ότι η εκπομπή της σεισμικής ενέργειας γίνεται σε «μικρές δόσεις», μη καταστροφικές. Το φαινόμενο όμως δεν είναι τοπικό και τα δίκτυα θα πρέπει να επεκταθούν σε ακτίνα 100 περίπου χιλιομέτρων με πρώτη επιλογή τη Κω και τη Νίσυρο. Επιπλέον, εστιάζεται στον κατώτερο φλοιό που αντιδρά με υδρορωγματώσεις και μικρότερους σεισμούς στην εισπίεση υδροθερμικών ρευστών που προέρχονται από τον μανδύα.
Είναι καιρός να «απενοχοποιήσουμε» το ρήγμα της Ανύδρου, να βαθύνουμε και να πλατύνουμε την επιστημονική προσέγγιση. Ενδιαφέρει η θερμομηχανική συμπεριφορά της λιθόσφαιρας που είχα την ευκαιρία να προσεγγίσω στο διδακτορικό μου με επιβλέποντα τον καθηγητή Χαράλαμπο Τσουτρέλη. Η θερμοκρασία του φλοιού, συγκριτικά αυξημένη στη περιοχή, είναι μια μεταβλητή που θα πρέπει επίσης να συναξιολογηθεί.
Τα σεισμοτεκτονικά ή μαγματικά καταστροφικά φαινόμενα απαιτούν συνεχή παρακολούθηση και η αντιμετώπιση από επιτροπές δεν είναι η καλλίτερη λύση, τουλάχιστον επιχειρησιακά. Η μελέτη τους θα πρέπει να επανέλθει εκεί όπου ξεκίνησε παραδοσιακά, στην ΕΑΓΜΕ, διάδοχο του ΙΓΜΕ και του ΙΓΕΥ, την Εθνική Αρχή Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών.
Κηφισιά, 5 Μαρτίου 2025.
*Ο Ευστάθιος Χιώτης είναι Δρ. Μεταλλειολόγος Μηχανικός ΕΜΠ, Μηχανικός Πετρελαίων Imperial College, πρώην διευθυντής στο Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών και στη Δημόσια Επιχείρηση Πετρελαίων, όπου για μεγάλο διάστημα υπηρέτησε ως Διευθυντής Γεωφυσικών Ερευνών.
https://independent.academia.edu/Chiotis
https://www.researchgate.net/profile/Eustathios_Chiotis
https://energypress.gr/search-content?keys=%CE%A7%CE%B9%CF%8E%CF%84%CE%B7%CF%82
