Η ιστορία του ναού του Αγίου Νικολάου στην Κοζάνη

48 Min Read

Ο ναός του Αγίου Νικολάου είναι ο τρίτος1 σε αρχαιότητα ναός της Κοζάνης. Με το να χτιστεί όμως στο κέντρο της αναπτυσσόμενης τότε πόλης, καθιερώθηκε από την αρχή ως ο πρώτος και καθεδρικός ναός της πόλης και αργότερα και της εκκλησιαστικής επαρχίας Σερβίων και Κοζάνης. Και έτσι ο ναός αυτός έγινε ο επίσημος δημόσιος χώρος προσευχής και το πρωτεύον κέντρο λατρείας τών Κοζανιτών.

Στον ιερό αυτό χώρο η ευσέβεια των ανθρώπων θεωρεί παρούσα, ζωντανή και προστατευτική τη χάρη του πολιούχου τους «παππού», όπως με σεμνή οικειότητα αποκαλούν τον Άγιο Νικόλαο. Και είναι συγκινητικό το φαινόμενο που άνθρωποι κάθε τάξης και κάθε ηλικίας διέρχονται κάθε μέρα από το ναό για ένα κερί στη χάρη του προστάτη τους και για μια μικρή ή μεγάλη επικοινωνία με τον άγιό τους. Και ακόμα συγκινητικότερο είναι να βλέπει κανείς χαροκαμένους και πονεμένους και δυσπραγούντες και ανάμεσα σ’ αυτούς – ο Θεός ξέρει – και αμαρτωλούς, γονυκλινείς μπροστά στην ασημοστόλιστη εικόνα του, να τον παρακαλούν για παρηγοριά, γι’ ανακούφιση, για βοήθεια, για συγχώρεση.

  1. Πρίν από το ναό του Αγίου Νικολάου υπήρχαν στην Κοζάνη οι ναοί του Αγίου Δημητρίου, όπου και μετόχι της Παναγίας της Ολυμπιώτισσας και του Αγίου Αθανασίου, στη θέση των οποίων αργότερα χτίστηκαν οι σημερινοί ομώνυμοι ναοί.

ΜΝΗΜΕΙΟ ΕΘΝΙΚΟ

Αλλά ο ναός του αγίου Νικολάου δεν είναι μονάχα το πρώτο κέντρο λατρείας της Κοζάνης, είναι και μνημείο2 με ιστορική και εθνική αξία μεγάλη. Για αιώνες ο ναός αυτός υπήρξε ο πυρήνας του εθνικού βίου των Κοζανιτών και δέθηκε με όλα τα γεγονότα πού συνθέτουν τη νεότερη ιστορία της πόλης τους. Αναδείχθηκε σ’ εργαστήρι εθνικό, μέσα στο όποιο πόθοι και όνειρα και ελπίδες συντηρούνταν και καλλιεργούνταν και γίνονταν δυνάμεις ακαταμάχητες στην υπηρεσία του μεγάλου σκοπού για την απαλλαγή του τόπου από την ασεβή των αλλοθρήσκων καταφρόνηση.

Από τότε που χτίστηκε και μέχρι σήμερα δεν πέρασε μια μέρα χωρίς να λειτουργηθεί, χωρίς κάτω από τις καμάρες του ν’ ακουστεί φωνή παπά και ψάλτη. Ακόμα και σε μέρες σκληρής για την πόλη δοκιμασίας κάτω από τη στέγη του οι άνθρωποι βρήκαν προστασία και παρηγοριά και ανακούφιση. Εκεί οι Κοζανίτες γιόρταζαν την Ανάσταση του Χριστού και συγχρόνως προσεύχονταν για την ανάσταση του Γένους. Εκεί πανηγύρισαν τα ελευθέρια τους με τη συγκινητική δοξολογία της 12ης  Οκτωβρίου 1912 ενώπιον του αρχιστράτηγου διαδόχου Κωνσταντίνου, κατά την όποια ο μητροπολίτης Φώτιος Μανιάτης εξεφώνησε «λόγον κατάλληλον τῇπεριστάσει», ακοκαλώντας τήν Κοζάνη «καθαρόν καὶ ἀμιγή ἐλληνικόν τῆς Μακεδονίας παράδεισον».

Κάτω από τους σκοτεινούς και υποβλητικούς θόλους του ακούστηκαν φλογερά εθνικά κηρύγματα από φωτισμένους κληρικούς και χαρισματούχους δασκάλους του Γένους. Ηθικά και πνευματικά αναστήματα μεγάλου μεγέθους, από το Μελέτιο τον Κατακάλουως το Φώτιο, το μετέπειτα οικουμενικό πατριάρχη, κι ως το μητροπολίτη Διονύσιο κι από τον Ευγένιο Βούλγαρη ως τον Ιωάννη Παπασιώπη και τη λοιπή χορεία των ιεροκηρύκων και εθναποστόλων, λάμπρυναν τον αρχιερατικό θρόνο και τον άμβωνα του ναού κι άφησαν έντονα τα ίχνη της επωφελούς τους διέλευσης απ’ αυτόν.

Ανήκει ο ναός του Αγίου Νικολάου στην κατηγορία εκείνων των κτισμάτων που είτε ως ιστορικά μνημεία είτε ως αρχιτεκτονήματα αποτελούν για τους συγχρόνους ζωντανές υπομνήσεις των ιδανικών και των αγώνων των περασμένων γενεών, ανήκει στην κατηγορία εκείνων των στοιχείων της ορθόδοξης και της εθνικής μας κληρονομιάς που «μαρτυρούν και βεβαιώνουν την συνέχειαν και την ιστορίαν της φυλής μας».

 

  1. Με προεδρικό διάταγμα της 27ης Όκτωβρίου / 6 Νοεμβρίου 1926 «Περί ανακηρύξεως ιστορικών και αρχαιολογικών μνημείων» ο ναός του Αγίου Νικολάου ανακηρύχτηκε «προέχον ιστορικόν και αρχαιολογικόν μνημείον διατηρητέον». Εξάλλου, με βασιλικό διάταγμα της 9 Απριλίου 1953 οΆγιος Νικόλαος αναγνωρίστηκε ως πολιούχος και προστάτης της Κοζάνης, η δε μνήμη του γιορτάζεται την 6η Δεκεμβρίου με όλη την επισημότητα και μεπάνδημη τη συμμετοχή των Κοζανιτών.

 

Η ΑΝΕΓΕΡΣΗ ΤΟΥ ΚΤΙΡΙΟΥ

Η ανέγερση του κτιρίου του ναού έγινε στα 1664 με την πρωτοβουλία και τη φροντίδα του μεγαλοπρούχοντα Χαρισίου Τράντα, γιου του Ιωάννη Τράντα. Η οικογένεια Τράντα είχε μετοικήσει στην Κοζάνη από το γειτονικό χωριό Κτένι, μετά την καταστροφή του από αρβανίτικη επιδρομή στα 1649. Αφού η οικογένεια ρίζωσε στην Κοζάνη3, ο Χαρίσιος ταξίδεψε στη Ρωσία, κοντά στον αδερφό του πατέρα του, πλούσιο αξιωματικό του τσαρικού στρατού.

Ύστερα από 12 χρόνια πέθανε ο θείος και ολόκληρη η περιουσία του περιήλθε στο Χαρίσιο, ο οποίος επέστρεψε στην Κοζάνη φέρνοντας μαζί του πλούτη πολλά και δύο σπουδαία έγγραφα. Το ένα ήταν το αυτοκρατορικό διάταγμα, με το οποίο η πόλη αναγνωριζόταν ως “μαλικιανές”, έμπαινε δηλαδή στη δικαιοδοσία και την προστασία της σουλτανομήτορας και κάτω από αυτό το καθεστώς απολάμβανε ορισμένων σοβαρών προνομίων. Το άλλο έγγραφο ήταν η άδεια για την ανέγερση στην Κοζάνη ναού στο όνομα του Αγίου Νικολάου.

Ο Χαρίσιος μερίμνησε ο ίδιος για την εκλογή της θέσης του ναού, όπως ο ίδιος μερίμνησε για τον ορισμό του τόπου της αγοράς, για τη ρυμοτόμηση και τον καλλωπισμό της πόλης. Ο ναός θεμελιώθηκε στα 1664 και θα πρέπει πολύ σύντομα να περατώθηκε, μια και όλοι οι κάτοικοι, άνδρες και γυναίκες, μ’ ενθουσιασμό πρόσφεραν την προσωπική τους εργασία. Η θέση του ήταν στο κέντρο της πόλης, μέσα σε δασική βλάστηση, κατά το μεγαλύτερο μέρος του βρισκόταν κάτω από την επιφάνεια του εδάφους4 και η χωρητικότητα του ανταποκρινόταν στην πληθυσμιακή κατάσταση της πόλης· είχε, δεν είχε τότε η Κοζάνη δύο χιλιάδες κατοίκους.

 

  1. Μαζί με τον Τράντα εγκαταστάθηκαν στην Κοζάνη εκατό περίπου εκτοπισμένες από το Κτένι οικογένειες. Η οικογένεια Τράντα ήταν πολύ πλούσια· είχε κοπάδι από δώδεκα χιλιάδες γιδοπρόβατα. Εϊχαν προηγηθεί δυό άλλες ομαδικές εποικίσεις στην Κοζάνη· η μια από τα Άγραφα και άλλες περιοχές της Θεσσαλίας μετά την επανάσταση του Διονυσίου του Φιλοσόφου στα 1611 και η άλλη από το Χόρμοβο της βόρειας Ηπείρου στα 1646-1647.
  2. Οι Τούρκοι δεν επέτρεπαν την ανέγερση μεγάλων και μεγαλοπρεπών χριστιανικών ναών.

 

Η ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΗ

Η ανατολή του 18ου αιώνα συμπίπτει με την ανατολή της μεγάλης ανάπτυξης της πόλης της Κοζάνης. Ο πληθυσμός αυξάνεται ραγδαία, η οικονομική ζωή γνωρίζει μεγάλη άνθηση, η εκπαίδευση σημειώνει πρόοδο, οι κατακτήσεις του πνεύματος και της τεχνικής της Ευρώπης εισάγονται και στην Κοζάνη. Η πόλη ευημερεί και η ευμάρεια της φαίνεται από τα μεγάλα κτίρια, με τα όποια οι κάτοικοι της τη στολίζουν. Δεν είναι χωρίς σημασία το γεγονός ότι κατά το πρώτο μισό αυτού του αιώνα στήθηκαν στην Κοζάνη τα μεγαλύτερα και ωραιότερα αρχοντικά της.

Μέσα απ’ αυτή τη νέα κατάσταση η ανάγκη για ανέγερση, νέου, μεγαλύτερου και ευπρεπέστερου, ναού προβάλλει επιτακτική. Άλλα η ανέγερση τέτοιου ναού επιβάλλεται και για τον παρακάτω λόγο. Από τις αρχές του αιώνα συζητιέται ή μεταφορά της έδρας της επισκοπής από τα Σέρβια στην Κοζάνη. Στα Σέρβια το μουσουλμανικό στοιχείο, με τις αλλεπάλληλες εποικίσεις Οθωμανών, αυξάνεται επικίνδυνα, ο ελληνισμός τους όλο και συρρικνώνεται και αποδυναμώνεται και έτσι η παραμονή εκεί του επισκόπου είναι καταθλιπτική. Στις σχετικές κινήσεις για τη μεταφορά και τη μετονομασία της επισκοπής πρωτοστατεί ο ιερέας Σωτήριος, οικονόμος της εκκλησίας και διευθυντής της σχολής της Κοζάνης (1707-1728)5.

1

Κεραμική κτητορική χρονολογία στο εξωτερικό του Ιερού Βήματος.

 

Όμως για ανέγερση νέου ναού ούτε καν θέλουν ν’ ακούσουν οι κατακτητές και ειδικότερα οι φοβεροί χριστιανομάχοι Κονιάροι και Γιουρούκηδες του Σαρη-Γκιώλ και των Καραγιαννίων. Έτσι, οι Κοζανίτες ζητούν άδεια για επισκευή του ναού. Ο σουλτάνος, ενδίδοντας στις πιέσεις των ομοθρήσκών του τοπαρχών της περιοχής, αρνείται τη χορήγηση της άδειας, για να χρειαστεί η μεσολάβηση του αρχιεπίσκοπου Πρώτης Ιουστινιανής (Αχριδών) και να ικανοποιηθεί τελικά το αίτημα των Κοζανιτών. Με φιρμάνι του έτους 1721χορηγείται η άδεια για την επιδιόρθωση των τοίχων του ναού που… έπαθε από σεισμό. Σ’ επισκευή του ναού αναφέρεται και μπουγιουρουλδί (πρόσταγμα) του ίδιου έτους.

2

Το φιρμάνι του 1721 για την ανακαίνιση του ναού.

Αντί όμως οι εργασίες να περιοριστούν στην επιδιόρθωση των τοιχών, προχώρησαν πολύ πιο πέρα κι έγινε εκ βάθρων ανακαίνιση του  ναού, ίσως δε και κάποια διεύρυνσή του. Πληροφορίες σχετικές με το έργο μας δίνει η κτητορική επιγραφή που βρίσκεται δεξιά καθώς μπαίνουμε από τη βόρεια είσοδο του ανδρωνίτη6. Το έργο εκτελέστηκε επί επισκόπου Ζαχαρία στα 1721, η δε ιστόρηση των τοιχογραφιών έγινε στα 1730. Και ο νέος ναός βρισκόταν τρία μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και είχε ανεπαρκή φωτισμό, μια και τα παράθυρά του ήταν μικρά.

  1. Η μεταφορά της έδρας της επισκοπής από τα Σέρβια στην Κοζάνη και η μετονομασία της έγιναν στα 1745 ύστερα από πατριαρχικό γράμμα καί αυτοκρατορικό διάταγμα.
  2. Η κτητορική επιγραφή έχει ως εξής:

>† ΑΝΑΚΑΙΝΗΣΘΗ ΜΕΝ ΕΚ ΒΑΘΡΟΥ, Ο ΘΕΙΟΣ ΟΥΤΟΣ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΕΝ ΑΓΙΟΙΣ ΠΡΟΣ ΗΜΩΝ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΜΥΡΩΝ ΤΗΣ ΛΥΚΙΑΣ ΤΟΥ ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΟΥ – ΕΠΙ ΕΤΟΥΣ 1721: – ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ: – 12: -ΙΣΤΟΡΙΘΙ ΔΕ ΕΠΙ ΕΤΟΥΣ: – 1730 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ: – 12: – ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΦΙΛΕΣΤΑΤΟΥ ΚΑΙ ΛΟΓΙΟΤΑ­ΤΟΥ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΣΕΡΒΙΩΝ ΚΟΥ ΚΟΥ ΖΑΧΑΡΙΟΥ ΔΙΑ ΣΙΝΔΡΟ/ΜΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΗΣ ΔΑΠΑΝΗΣ ΤΩΝ ΤΕ ΕΥΛΑΒΕΣΤΑΤΩΝ ΙΕΡΕΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΝΤΙΜΟΤΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΥΓΕΝΕΣΤΑΤΩΝ ΑΡΧΩΝΤΩΝ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΤΑΥΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ ΠΕΤΡΟΥ ΙΕΡΕΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΙΕΡΕΟΣ ΓΕΩΡΓΑΚΗ ΙΕΡΕΟΣ ΣΩΤΗΡΙ ΙΕΡΕΟΣ ΖΗΣΗ ΙΕΡΕΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΑΟΥ ΙΕΡΕΟΣ ΚΑΙ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΣΑΡΟΥ ΚΑΙ ΙΩΑΝΝΟΥ ΠΡΟΣΚΥΝΙΤΟΥ ΚΑΙ ΜΠΟΓΔΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΚΑΙ ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΜΑΡΚΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΤΟΥ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΙΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΚΑΙ ΜΠΟΓΔΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΑΪΚΟΥ ΚΑΙ ΧΑΡΙΣΙΟΥ ΧΑΤΖΙ ΚΑΙ ΛΑΤΖΚΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΚΑΙ ΑΡΓΥΡΙ ΜΗΝΟΥ ΚΑΙ ΡΟΥΣΙ ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΡΟΥΣΙ  ΚΑΙ ΧΑΤΖΙΙΩΑΝΝΟΥ ΤΕΡΖΙ ΚΑΙ ΛΑΤΖΚΟΥ ΠΑΪΚΟΥ ΚΟΝΤΗΧΡΙΣΤΟΥ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΘΕΤΤΑΛΟΥ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΑΙ ΓΙΑΤΖΟΥ ΠΑΠΑ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΑΜΑΣΚΟΥ ΚΑΙ ΧΑΤΖΙΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΑΙ ΚΥΡΟΥ ΚΑΙ ΜΗΣΙΟΥ ΧΑΤΖΙΣΩΤΗΡΙ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΚΑΙ ΣΤΑΪΟΥ ΠΑΠΑ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΙΧΑΛΗ ΚΑΙ ΠΟΥΛΙΟΥ ΠΑΥΛΗ ΚΑΙ ΖΑΧΟΥ ΚΑΙ ΜΑΡΚΟΥ ΓΟΥΤΑ ΚΑΙ ΙΩΑΝΝΟΥ ΣΑΚΕΛΑΡΙΟΥ ΚΑΙ ΝΙΚΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΔΗΜΙ ΔΗΜΙΣΚΗ ΚΑΙ ΡΟΥΣΙ ΜΗΣΙΟΥ ΚΑΙ ΔΗΜΟΥ ΚΑΙ ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΗΤΖΙΟΥ ΚΑΙ ΘΑΝΑΣΙ ΔΟΥΛΗ ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΚΑΙ ΙΩΑΝΝΟΥ ΠΑΝΓΙΟΤΗ ΚΑΙ ΑΦΡΑΤΗΣ ΚΑΙ ΑΝΔΡΙΑΝΗΣ ΚΑΙ ΙΩΑΝΝΟΥ ΔΟΥΪΑ.

ΔΙΑ ΧΕΙΡΟΣ ΚΑΜΟΥ ΤΟΥ ΤΑΠΕΙΝΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΜΕΤΑ ΤΟΥ ΑΥΤΑΔΕΛΦΟΥ ΜΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΕΞΙ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ

Η ΕΠΕΚΤΑΣΗ

O νέος ναός έφτανε προς τα δυτικά μέχρι την αρχή του σημερινού γυναικωνίτη. Άγνωστο παραμένει πότε έγινε επέκταση του κατά το τμήμα του γυναικωνίτη. H άποψη πως το τμήμα αυτό υπήρχε από την αρχή και χρησιμοποιούνταν ως λητή δεν μπορεί να τεκμηριωθεί. Αντίθετα οι μαρτυρίες συνηγορούν πως είναι μεταγενέστερο. Πρώτα – πρώτα η αρχιτεκτονική του δεν έχει καμιά συνάφεια και κανένα ταίριασμα με το κτίσμα του κυρίως μνημείου. Αλλά καί η δομή τής τοιχοποιίας είναι διαφορετική, φάνηκε αυτό καθαρά με τον καθαρισμό και την αποκάλυψη της εξωτερικής επιφάνειας της νότιας πλευράς. Έπειτα οι τοιχογραφίες αυτού του τμήματος είναι άλλης τεχνοτροπίας κι οπωσδήποτε νεότερης εποχής. Τέλος, ή άποψη πώς πρόκειται για νεότερη προσθήκη ενισχύεται και από τις τοιχογραφίες στη βόρεια εξωτερική πλευρά του ναού- ενώ η επιφάνεια που αντιστοιχεί στο σημερινό ανδρωνίτη είναι αγιογραφημένη, η υπόλοιπη δεν είναι.

Αλλά και για το παρεκκλήσι του τιμίου Προδρόμου, στο βόρειο νάρθηκα, δεν έχουμε πληροφορίες. Ο ιστορικός της Κοζάνης Παναγιώτης Λιούφης δεν αναφέρει τίποτα, ούτε για την επέκταση προς τα δυτικά ούτε για το παρεκκλήσι του τιμίου Προδρόμου.

Υπάρχει ένα στοιχείο που με επιφύλαξη το παραθέτουμε. Πρόκειται για το μπουγιουρουλδί της 1ης Φεβρουαρίου 1800 για επιδιόρθωση του νάρθηκα. Να υποθέσουμε πως οι τολμηροί και ευφυείς Κοζανίτες με πρόσχημα την επισκευή του νάρθηκα προχώρησαν στην κατασκευή του γυναικωνίτη και στην ανέγερση του παρεκκλησίου του Προδρόμου; Είναι κάτι πού μονάχα σαν υπόθεση στέκει.

Εν πάση περιπτώσει, με την προς τα δυτικά επέκταση, την ανέγερση του παρεκκλησίου του τιμίου Προδρόμου και μερικές άλλες μικρές διαρρυθμίσεις, ο ναός πήρε την οριστική του μορφή, με την οποία και διατηρήθηκε μέχρι την απελευθέρωση, και με χωρητικότητα χιλίων οχτακοσίων ανθρώπων.

Υπάρχει και το παρεκκλήσι της Παναγίας. Αυτό όμως δεν αποτελεί ιδιαίτερο κτίσμα. Βρίσκεται μέσα στο Άγιο Βήμα και αντιστοιχεί στο νότιο κλίτος του ναού. Η δεξιά μικρή ωραία πύλη του τέμπλου ανήκει σ’ αυτό το παρεκκλήσι.

Ο ΓΥΡΩ ΧΩΡΟΣ

 

O ναός περικλειόταν από ψηλό λιθόκτιστο περίβολο, μέσα στoν oποίο υπήρχαν «κελλία τινά, ἡ ἐλληνική σχολή, ἡβιβλιοθήκη καὶ τινες τάφοι ἐπισήμων ἀνδρῶν, ὡς ὁ τοῦ ἐπισκόπου Βενιαμίν μεγαλοπρεπής… Ἔχει δέ, ὁ ναός τοῦ Ἁγίου Νικολάου καὶ τινα κτήματα καὶ ἀγρούς, ὡς δύο πανδοχεῖα, δεκατρία ἐργαστήρια, τὸ κρεοπωλεῖον, ἀλευροπωλεῖον καὶἄλλα μισθούμενα εἰς ὄφελος τοῦ ναοῦ καὶ τῶν σχολείων»7, μας πληροφορεί ο Κ. Γουναρόπουλος με άρθρο του στο περιοδικό ΠΑΝΔΩΡΑ του έτους 1872.

Συνέχεια του δεξιού κλίτους του ναού και στα νοτιοανατολικά του υπήρχε νεκροταφείο, γνωστό με το ό­νομα «Νημόρια». Σ’ αυτό θάφτηκαν πολλοί διάσημοι Κοζανίτες, ανάμεσα στους όποιους ο ιατροφιλόσοφος Γεώργιος Σακελλάριος και πέντε αρχιερείς της επισκοπής Σερβίων και Κοζάνης. Απ’ αυτούς οι μεν Μελέτιος, Ιγνάτιος και Θεόφιλος θάφτηκαν στο νάρθηκα, μπροστά στο παρεκκλήσι του Προδρόμου, οι δε Βενιαμίν και Ευγένιος απέναντι από τη δυτική είσοδο. Το νεκροταφείο από τα 1896 καταργήθηκε και μεταφέρθηκε στο ναό του Αγίου Γεωργίου και από τότε μονάχα ο μητροπολίτης Κωνστάντιος στα 1910 θάφτηκε στον Άγιο Νικόλαο, έξω από τη δυτική είσοδο του ναού.

 

  1. Σήμερα ο ναός δε διαθέτει κανένα ακίνητο κτήμα. Η μόνη οικία (διαμέρισμα) δωρεάς Ματιώς Ευ. Διάφα, που είχε, εκποιήθηκε το 1988 για τις ανάγκες επισκευής και αναπαλαίωσης του κτιρίου.

 

ΕΠΙΖΗΜΙΑ ΕΠΕΜΒΑΣΗ

 

Στα 1916 έγινε επέμβαση στο κτίριο του ναού από το μητροπολίτη Φώτιο Μανιάτη, ο οποίος διαδέχτηκε τον Κωνστάντιο Ματουλόπουλο και αρχιεράτευσε στην Κοζάνη τα έτη 1910-1923. Τον προκάτοχο του Φωτίου Κωνστάντιο Ματουλόπουλο είχε απασχολήσει σοβαρά το θέμα της ανέγερσης νέου μητροπολιτικού ναού, πάλι στο όνομα του Αγίου Νικολάου. Για το σκοπό αυτό ανοίχτηκε ειδικός τραπεζικός λογαριασμός και, κατά μαρτυρία του τότε γραμματέα της μητρόπολης Στέργιου Παπαργυρούδη, μέχρι τα 1915 «συνελέγη οὐκ εὐκαταφρόνητον ποσόν»8.

Λόγω της ανεργίας που την εποχή εκείνη μάστιζε τον τόπο και προκειμένου ν’ ανακουφιστεί ένα μέρος των άνεργων, ο Φώτιος διέθεσε το ποσό αυτό για ορισμένες εργασίες στο ναό του Αγίου Νικολάου. Έτσι, διάνοιξε το τοίχωμα ανάμεσα στο γυναικωνίτη και τον ανδρωνίτη, καλλώπισε το γυναικωνίτη πάνω και κάτω, άνοιξε τους δύο τρούλους9 στην οροφή του μεσαίου κλίτους και τα παράθυρα στην κόγχη του Ιερού Βήματος και διεύρυνε το άνοιγμα των παραθύρων του κυρίως ναού.

Με την επέμβαση όμως αυτή το μόνο που ο ναός ωφελήθηκε ήταν το περισσότερο φως. Κατά τα άλλα ζημιώθηκε. Και ζημιώθηκε πολύ. Διότι και η αρχιτεκτονική του αλλοιώθηκε και οι υπέροχες τοιχογραφίες τραυματίσθηκαν ανεπανόρθωτα. Έτσι, καταστράφηκαν μορφές ολόσωμων Αγίων στη νότια και στη βόρεια πλευρά, ο Παντοκράτορας στον ουρανό του μεσαίου κλίτους και η Πλατυτέρα στο Ιερό Βήμα, από την όποια σώθηκαν μονάχα το πάνω μέρος του φωτοστέφανου και τα άκρα των αναπεπταμένων χεριών της. Και είναι ν’ απορεί κανείς πώς αυτά έγιναν από το Φώτιο, ιεράρχη διακεκριμένο που και πολλά γνώριζε και ωφέλιμα σκεπτόταν και συνετά ενεργούσε.

  1. Επιστολή από 5 Μαρτίου 1940 που υπάρχει στο φάκελο ανέγερσης του ναού.
  2. Οι τρούλοι, λόγω φθοράς, αφαιρέθηκαν στα 1974, παρέμειναν όμως τα αντίστοιχα ανοίγματα στην οροφή.

Ο ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ

 

Εξωτερικά ο ναός δεν παρουσιάζει κανένα εξαιρετικό ενδιαφέρον. Το ίδιο συμβαίνει με όλες σχεδόν τις μεταβυζαντινές εκκλησίες της βόρειας Ελλάδας. Αντίθετα το εσωτερικό του, ως αρχιτεκτόνημα, κρύβει μεγάλο βαθμό κατανυκτικότητας και μυστικοπάθειας. Και, βέβαια, μιλάμε για το τμήμα του ναού που αντιστοιχεί στο σημερινό ανδρωνίτη και αποτελεί το κυρίως μνημείο. Είναι τρίκλιτη βασιλική καμαροσκέπαστη με δάπεδο μαρμαρόστρωτο και δίρριχτη στέγη, σκεπασμένη με πλάκες σχιστόλιθου πρώτα και με κεραμίδια αργότερα. Το δυτικό τμήμα, που είναι ο γυναικωνίτης πάνω και κάτω, όχι μονάχα καμιά αρχιτεκτονική αξία δεν έχει αλλά και – για να πούμε την αλήθεια – ζημιώνει αισθητικά το μνημείο.

Εκείνο, όμως, που στο ναό αυτό ιδιαίτερα εντυπωσιάζει και συναρπάζει είναι ο εσωτερικός διάκοσμος στο σύνολο του και ειδικότερα:

 

Τα φορητά διακοσμητικά στοιχεία

Διάφορες, μικρές και μεγάλες, φορητές εικόνες, ανάμεσα στίς όποιες ξεχωρίζουν οι δυο των μεσαίων προσκυνηταριών η μια ανήκει στον Άγιο Νικόλαο και η άλλη στην Παναγία την Πορταΐτισσα τής μονής των Ιβήρων. Και οι δύο έχουν αργυρή επένδυση.

Πολλές αργυρές κανδήλες με λεπτή τέχνη και ποικίλα χριστιανικά σύμβολα.

Δύο ορειχάλκινα κηροπήγια10 μπροστά στο σωλέα πού φωτίζουν το ένα το δεσπότη Χριστό και το άλλο τη βρεφοκρατούσα Παναγία του τέμπλου. Είναι ρυθμού μπαρόκ με πολλές παραστάσεις. Κατά τους ειδικούς, τα κηροπήγια αυτά δεν ανήκουν στην ορθόδοξη εκκλησιαστική τέχνη. Αναμφισβήτητα, όμως, έχουν ιστορική αξία μεγάλη.

Τρεις πολυέλαιοι. Αυτός που αιωρείται μπροστά στα κεντρικά βημόθυρα είναι αφιέρωμα του μητροπολίτη Κωνσταντίου.

Το χρυσοκέντητο παραπέτασμα της κεντρικής ωραίας πύλης με την εικόνα του Χριστού μέσα σε ποτήρι να ευλογεί. Στις τέσσερις γωνίες υπάρχουν Σεραφείμ και πάνω από το κεφάλι του Χριστού περιστέρι (Άγιο Πνεύμα)11.

Ο χρυσοκέντητος επιτάφιος θρήνος12.

Ο επιτάφιος θρήνος απέναντι από τον αρχιερατικό θρόνο. Είναι κεντημένος με χρυσό σύρμα, έργο του πρώτου δημόσιου δασκάλου τής Κοζάνης Γεωργίου Κονταρή. Πρόκειται για πολυτιμότατο κόσμημα του ναού.

Διάφορα ιερά σκεύη, κοσμήματα, άμφια και άλλα κειμήλια. Απ’ αυτά άλλα βρίσκονται σε χρήση, άλλα είναι ασφαλισμένα σε ειδικό σκευοφυλάκιο και άλλα φυλάγονται στη δημοτική βιβλιοθήκη τής πόλης, ενώ πολλά αρπάχτηκαν κατά καιρούς από βαρβάρους επιδρομείς, όπως μας πληροφορεί ό Κ. Γουναρόπουλος.

 

Τα ακίνητα διακοσμητικά στοιχεία

 

Στα ακίνητα διακοσμητικά στοιχεία του ναού κατατάσσουμε τα ξυλόγλυπτα και τις τοιχογραφίες13.

Ξυλόγλυπτα είναι το τέμπλο, ο επισκοπικός θρόνος, ο βασιλικός θρόνος, ο άμβωνας και το κιβώριο (κουβούκλιο) τής άγιας τράπεζας. Δε γνωρίζουμε από ποιόν και πότε φιλοτεχνήθηκαν. Αλήθεια, πάντως, είναι πως τα έργα αυτά προέρχονται από τα χέρια του ίδιου τεχνίτη και πως ορισμένα σαφή τεχνικά γνωρίσματα τους τα κατατάσσουν στην τεχνοτροπία των 17ουκαι 18ου αιώνων.

Πρόκειται για αξιόλογα ξυλόγλυπτα, με συνεχή εναλλαγή μορφών και θεμάτων που παρέχουν θέαμα γοητευτικό και με σύμμεικτα στοιχεία της αστικής και τής ποιμενικής ξυλογλυπτικής. Θα λέγαμε πως συγκεντρώνουν όλες τις αρετές της ξυλογλυπτικής καλλιτεχνίας και πως με το σύνολο των διακοσμητικών τους στοιχείων φανερώνουν πλούσια καλλιτεχνική φαντασία και εξαιρετική επιδεξιότητα χεριών.

Ένας πλούσιος φυτικός διάκοσμος, αλλού ασημένιος κι αλλού χρυσός, με αριστοτεχνική καλλιτεχνική μαεστρία ενώνεται με το ζωικό διάκοσμο σε μια συνεχή πορεία από τις απλές προς τις σύνθετες μορφές και με παρούσα κάποια αυξανόμενη τόλμη στο ξυλανάγλυφο, καθώς αυτό απολυτρώνεται από το ψυχρό ύφος της λιθογλυπτικής, την όποια η ξυλογλυπτική διαδέχτηκε.

Ρόδακες, φύλλα ακάνθου και αμπέλου, εξωτικά πτηνά, λιοντάρια και δράκοι, άγγελοι και Χερουβείμ και ανθρώπινες μορφές, ως και μία μυστηριώδης γυμνόστηθη φτερωτή γυναίκα στις γωνίες του επισκοπικού θρόνου και του κιβωρίου, είναι τα σπουδαιότερα από τα διακοσμητικά στοιχεία.

Ειδικότερα το τέμπλο, πού συγκεντρώνει ζωηρότερο το ενδιαφέρον, χωρίζεται σε τρεις ζώνες· την κάτω, όπου και οι οχτώ μεγάλες εικόνες δεξιά και αριστερά από την ωραία πύλη, τη μεσαία με κύρια παράσταση το δέντρο του Ιεσαί και το δωδεκάορτο με είκοσι τρεις και όχι, όπως συνήθως συμβαίνει, με δώδεκα εικόνες, και την πάνω ζώνη, όπου η στέψη του τέμπλου σε σχήμα χαμηλού αετώματος και δύο Εσταυρωμένοι, στο μεσαίο ο ένας και στο βόρειο κλίτος ο άλλος.

 

Οι τοιχογραφίες ιστορήθηκαν από τους Γιαννιώτες αδελφούς Νικόλαο και Θεόδωρο στα 1730. Η μεγάλη επιφάνεια που προσφερόταν για αγιογράφηση επέτρεψε τον άνετο χειρισμό της θεματογραφίας και την ανάπτυξη πλήθους παραστάσεων από το βίο και τα μαρτύρια του Χρίστου, το βίο της Παναγίας, το βίο και τα μαρτύρια αγίων, αποστόλων, προφητών κ.ά.

Η διάταξη τής θεματογραφίας έχει για βάση τους θόλους και τους τρούλους· σε κάθε θόλο και σε κάθε τρούλο κυριαρχεί μία κεντρική μορφή αγίου πού περιβάλλεται από επιμέρους παραστάσεις από το βίο, το έργο και τα μαρτύρια του αγίου προσώπου που η κεντρική μορφή εικονίζει. Στην αμέσως επόμενη, προς τα κάτω, αγιογραφική ζώνη έχουμε αγίους σε μπούστο. Ακολουθεί η ζώνη με τους ολόσωμους αγίους και στη χαμηλότερη ζώνη, μέχρι το δάπεδο, έχουμε τη μίμηση της ορθομαρμάρωσης που δυστυχώς δε φαίνεται γιατί καλύπτεται από τα στασίδια.

Κεντρικές μορφές στο νότιο κλίτος είναι η Αγία Παρασκευή, ο Ιωάννης ο Πρόδρομος, η Αγία Τριάδα (φιλοξενία του Αβραάμ) και ο Άγιος Νικόλαος, στο κεντρικό είναι δεκαοχτώ παραστάσεις από την Καινή Διαθήκη, ο Εμμανουήλ, ο Παντοκράτορας (πιθανόν), καταστραμμένος από τη διάνοιξη του τρούλου, και ο Παλαιός των Ημέρων, ενώ στο βόρειο κλίτος είναι ο Παντοκράτορας στο κέντρο του ζωδιακού κύκλου, ο Παντοκράτωρ Πατήρ, η Παναγία περιβεβλημένη τον Ήλιον και ο Μεγαλύτερος των Αρχαγγέλων. Στο Ιερό Βήμα κύριες μορφές είναι δεξιά η Παναγία δεόμενη, στο μέσο η Αγία Τριάδα με το παράκλητον Πνεύμα, το Σεσαρκωμένο και τον προάναρχο Πατέρα, αριστερά ο Βασιλεύς των Βασιλευόντων ο Μέγας Αρχιερεύς και φυσικά στην κόγχη η καταστραμμένη Πλατυτέρα.

Από άποψη τεχνοτροπίας οι ειδικοί κάνουν τη διαπίστωση πως υπάρχει κάποια διαφορά ανάμεσα στις παραστάσεις του νότιου κλίτους και στις παραστάσεις του βόρειου κλίτους. Στις παραστάσεις του βόρειου κλίτους είναι εμφανής η μίμηση περισσότερο της αγιογράφησης εικόνων φορητών και λιγότερο της αγιογράφησης τοιχογραφιών, ενώ οι παραστάσεις του νότιου κλίτους είναι φιλοτεχνημένες με καθαρή τοιχογραφική τεχνοτροπία.

Τέλος, παράλειψη θα ήταν αν δεν τονίζαμε την αφθονία του χρυσού τόσο στα ξυλόγλυπτα όσο και στις τοιχογραφίες. Όλα, σχεδόν, τα ξυλόγλυπτα καλύπτονται από λεπτό φύλλο χρυσού, ενώ τα φωτοστέφανα των κεντρικών μορφών των τοιχογραφιών στους τρούλους και στους θόλους καλύπτονται από μονοκόμματες χρυσές πλάκες. Τo στοιχείο αυτό, πέρα από τη διακοσμητική του αξία, φανερώνει την ευημερία της Κοζάνης και τη βαθιά πίστη και ευσέβεια του λαου της την εποχή εκείνη. Κατάγραφος από ιερές μορφές και παραστάσεις είναι και ο γυναικωνίτης πάνω και κάτω. Σαφέστατα, όμως, οι τοιχογραφίες αυτές είναι άλλης τεχνοτροπίας και οπωσδήποτε πολύ μεταγενέστερες. Κατά μία πληροφορία εδώ εργάστηκε λαϊκός αγιογράφος από τη Σαμαρίνα14. Δεν είναι, ωστόσο, ξεκαθαρισμένο αν έργο του είναι η αρχική τοιχογράφηση ή η επιζωγράφηση που έγινε σε κάποια άλλη εποχή.

Τοιχογραφημένη είναι και η εξωτερική βόρεια πλευρά, μπροστά από το παρεκκλήσι του Προδρόμου, αλλά μονάχα κατά το τμήμα του ανδρωνίτη. Δυστυχώς, όμως, οι τοιχογραφίες αυτές ήταν κατασκέπαστες από αλλεπάλληλα στρώματα επιχρίσματος15. Ευδιάκριτες είναι οι επιζωγραφημένες τοιχογραφίες πάνω και γύρω από την είσοδο του ανδρωνίτη, με κυριαρχούσα μορφή τον Άγιο Νικόλαο, περιβαλλόμενο από τον Άγιο Γεώργιο, τον Άγιο Δημήτριο, τον Άγιο Μηνά, τονΆγιο Νέστορα, τον Απόστολο Πέτρο και τον Απόστολο Παύλο. Πρόκειται για πρόσφατη σχετικά επιζωγράφηση που έγινε από τον αγιογράφο Ιωάννη Κ. Πεσλή πάνω σε τοιχογραφία με την επιγραφή «ΔΕΗCΙC ΤΟΥ ΕΝΤΗΜΟΤΑΤΟΥ ΚΑΙ ΕΥΓΕΝΕ(ΣΤΑΤΟΥ) ΚΥΡΙΟΥ ΚΥΡΙΟΥ, ΚΥΡ. ΊΩ. ΧΑΤΖΙ ΤΟΥ ΠΟΤΕ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ETOYC 1720 ΕΝ ΜΙΝΙ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ».

 

  1. Στα κηροπήγια υπάρχει η επιγραφή:

 

ΑΡΙΣΤΕΡΑ                                ΣΤΟ ΜΕΣΟ                            ΔΕΞΙΑ

 

ΕΜΕΝΑ ΜΕ ΦΡΕΙΔΕΡΙΚΟΣ      ΕΝ ΝΩΡΙΜ=          ΒΕΡΤΑ ΕΚΑΜΕ ΕΝ

    ΡΩΜ(ΑΙΟ)Σ ΤΕΚΙΟΣ                                       ΕΤΕΙ ΣΩΤΗΡΙΩ αψμδ΄

 

Επίσης , τα κηροπήγια στις γωνίες φέρουν από τρεις αγγέλους με ειλητάρια. Στα δύο από τα ειλητάρια υπάρχει η επιγραφή:

 

ΚΑΙ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΤΟΥ ΡΟΥΣΗ ΜΗΣΙΟΥ

  1. Περιμετρικά υπάρχει η επιγραφή:

 

ΜΕΛΛΩΝ ΦΑΓΕΙΝ ΑΝΘΡΩΠΕ ΣΩΜΑ ΔΕΣΠΟΤΟΥ ΦΟΒΩ ΠΡΟΣΕΛΘΕ ΜΗ ΦΛΕΓΗΣ ΠΥΡ ΤΥΓΧΑΝΕΙ Ο ΖΩΗΦΟΡΟΣ ΑΡΤΟΣ ΧΑΡΙΤΙ ΠΑΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΠΙΣΤΟΥΣ ΑΕΙ ΤΡΕΦΕΙ ΩΡΕΑ ΠΥΛΗ ΧΕΙΡ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΠΕΛΗ ΑΨΝ (1750).

 

  1. Στο κάτω μέρος υπάρχει η εξής κεφαλαιογράμματη αφιερωτική επιγραφή:

(ΑΦ)Ι(Ε)ΡΩΜΑ (Τ)ΟΥ Κ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΗΜΙΣΚΗ ΕΙΣ ΜΝΗΜΟΣΥΝΩ ΑΥΤΟΥ ΚΑΙ (Τ)ΗΣ Κ. ΠΕΡΙΣΤΕΡΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΑΙ ΒΑΣΙΛ(ΙΚ)ΗΣ.

 

  1. Ξυλόγλυπτα αλλά μεταγενέστερα είναι και η αρχιερατική πολυθρόνα μέσα στο Ιερό Βήμα και το κιβώτιο με τα ιερά άμφια.
  2. Την πληροφορία την έχουμε από το φίλο Κοζανίτη αρχαιολόγο Αργύρη Κούντουρα που μας είπε ότι παλαιότερα στο υπερώο του γυναικωνίτη υπήρχε σχετική επιγραφή.
  3. Το έργο του καθαρισμού μεγάλων επιφανειών των τοιχογραφιών ιδιαίτερα μέσα στο Ιερό Βήμα ήταν εξαιρετικά δυσχερές καθώς οι επιφάνειες αυτές ήταν σκεπασμένες από αλλεπάλληλα στρώματα ελαιοχρώματος.

ΠΟΘΟΣ ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΟΣ

Αλήθεια είναι πως ο λαός της Κοζάνης σέβεται και αγαπάει τον καθεδρικό του ναό και καυχιέται για την ιστορική και εθνική του αξία. Αλλά και τόπος κοινός είναι πως ο ναός αυτός είναι ανεπαρκής για την άνετη εκπλήρωση της αποστολής του, τόσο για τις λατρευτικές ανάγκες των ενοριτών όσο και κυρίως για τις τελετές κατά τις επίσημες μέρες του έτους. Και η διαπίστωση αυτή δεν είναι καινούρια· έχει τις ρίζες της στον περασμένο αιώνα. Και δεν είναι μονάχα διαπίστωση· είναι συνάμα και πόθος. Πόθος μακροχρόνιος. Και για την ικανοποίηση αυτού του πόθου, για την ανέγερση δηλαδή νέου μητροπολιτικού ναού του Αγίου Νικολάου, έγιναν αρκετές απόπειρες. Αλλά καμιά δεν τελεσφόρησε.

 

Γενναία απόφαση

Η ανέγερση νέου ναού απασχόλησε σοβαρά τον, από μητέρα, Κοζανίτη μητροπολίτη Κωνστάντιο σ’ όλη τη διάρκεια της αρχιερατείας του16, όπως προαναφέρθηκε. Και στις αρχές του 1907 οριστικοποιήθηκε η μεγάλη απόφαση. Στον κώδικα των πρακτικών της αντιπροσωπείας κατά τη συνεδρίαση της 8ης  Ιανουαρίου 1907 διαβάζουμε: «…ἡ Α. Σεβασμιότης πρότασιν ἐποιήσατο περὶ τῆς ἐκ βάθρων ἀνεγέρσεως τῆς ἐνταῦθα ἐκκλησίας τοῦ Ἁγίου Νικολάου, προσθέσας πολλὰ περὶ τῆς ἀπολύτου ἀνάγκης τοῦ χώρου αὐτῆς καὶ τῆς κατὰ τὰς ἐπισήμους ἑορτὰς παρατηρουμένης μεγάλης συνωστίσεως καὶ συνθλίψεως, ἐξ ἧς καὶ δυστυχήματα δὲν λείπουσι καὶ ὁ σκοπὸς τῆς μεταβάσεως εἰς τὴν ἐκκλησίαν δὲν ἐκπληροῦται καὶ προτρέψας εἰς ἀπόφασιν γενναίαν καὶ εὶς σκέψεις σοβαράς…»17.

Η αντιπροσωπεία κίνησε αμέσως τις διαδικασίες για την υλοποίηση της απόφασης της. Ήρθε σε διαπραγματεύσεις με τον αρχιτέκτονα Ξενοφώντα Παιανίδη για την κατάρτιση των σχεδίων και άνοιξε ειδικό λογαριασμό στην τράπεζα της Ανατολής για τη συγκέντρωση χρημάτων.

Οι άνθρωποι με προθυμία άνοιξαν τα πουγκιά τους και πρόσφεραν άλλοι μικρότερα και άλλοι μεγαλύτερα ποσά. Ήρθε, όμως, ο θάνατος του μητροπολίτη στα 1910, ακολούθησαν τα γεγονότα των μεγαλουργών χρόνων 1912-1913 και του πρώτου παγκόσμιου πολέμου, για να ματαιωθεί η προσπάθεια και ν’ ανακοπεί κάθε παραπέρα ενέργεια.

 

Σύσταση ειδικού ταμείου

Στα 1934, με ενέργειες του τότε μητροπολίτη Ιωακείμ Αποστολίδη (1923-1945), ψηφίστηκε ο νόμος 6069 της 14ηςΦεβρουαρίου «Περὶ ἱδρύσεως εἰδικοῦ ταμείου ἐν Κοζάνῃ διὰ τὴν ἀνέγερσιν Μητροπολιτικοῦ Ναοῦ».

Με το πρώτο άρθρο ορίζεται ο σκοπός που είναι «ἡ ἀνέγερσις ἐν τῇ τοποθεσίᾳ καὶ περιοχὴ τοῦ νῦν ἱεροῦ Ναοῦ Ἁγίου Νικολάου Κοζάνης νέου Μητροπολιτικοῦ Ναοῦ». Με το δεύτερο· «Ἡ διοικούσα τὸ Ταμεῖον Ἐπιτροπὴ ἀπαρτίζεται ἐκ τοῦ Μητροπολίτου Κοζάνης ὡς προέδρου, τοῦ Δημάρχου Κοζάνης ὡς ἀντιπροέδρου, τοῦ Διευθυντοῦ τοῦ ἐν Κοζάνῃ Ὑποκαταστήματος τῆς Ἐθνικῆς Τραπέζης ὡς ταμίου καὶ ἐκ τῶν κάτωθι ὡς μελῶν, ἤτοι Διευθυντοῦ Νομαρχίας Κοζάνης, Διευθυντοῦ Δημοσίου Ταμείου Κοζάνης, Ἀντιπροέδρου τοπικοῦ ταμείου ΤΑΚΕ καὶ τοῦ Διευθύνοντος τῆς Ἐνοριακῆς Ἐπιτροπῆς Ἁγίου Νικολάου Κοζάνης». Και με το τρίτο άρθρο· «Πόροι τοῦ Ταμείου ὁρίζονται 1)10% ἐπὶ πάντων τῶν φόρων τῶν εἰσπραττομένων ὑπερ τοῦ Δήμου Κοζάνης… 2) Ἐτησία εἰσφορὰ ἑκάστης Κοινότητος περιλαμβανομένης ἐντὸς τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἐπαρχίας τῆς Μητροπόλεως Σερβίων καὶ Κοζάνης… 3) Τὰ ἐκ τῆς ἐτησίας διαχειρίσεως τῶν ἐν Κοζάνῃ τριῶν ενοριακῶν Ναῶν περισσεύματα. 4) Οἱ ἐντὸς καὶ ἐκτὸς τῆς ἐπικρατείας παρὰ Κοζανιτῶν συλλεγόμενοι ἔρανοι…, ὡς καὶ πάσης φύσεως ἑκούσιαι εἰσφοραὶ καὶ δωρεαί».

Από τους παραπάνω πόρους για την ανέγερση του ναού στο Ταμείο εισέρρευσε μόνο το ποσοστό από τη φορολογία υπέρ του δήμου τής Κοζάνης. Και αναμένοντας την εξασφάλιση των αναγκαίων οικονομικών μέσων, ξέσπασε η λαίλαπα του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου που καθήλωσε σε μαρασμό και τη διοικούσα επιτροπή του Ταμείου. Τελικά, μετά την απελευθέρωση συγκεντρώθηκε ποσό εκατό περίπου χιλιάδων δραχμών που στα 1955 διατέθηκε με δανεισμό στο εκκλησιαστικό συμβούλιο του Αγίου Νικολάου για την οικοδόμηση καταστημάτων στη βόρεια πλευρά της αυλής του ναού18.

 

Ενέργειες Κωνσταντίνου

Την ανάγκη για ανέγερση νέου μητροπολιτικού ναού επισήμανε και ο διάδοχος του Ιωακείμ Κωνσταντίνος Πλάτης (1945-1957), αμέσως μόλις εγκαταστάθηκε στην Κοζάνη.

Ο Κωνσταντίνος ενεργοποίησε τη διοικούσα επιτροπή του Ταμείου και ύστερ’ από διάφορες εκτιμήσεις ορίστηκε ως τόπος ανέγερσης του ναού ο χώρος στ’ ανατολικά της κεντρικής πλατείας, εκεί ακριβώς όπου σήμερα η λέσχη των αξιωματικών. Στις προθέσεις, όμως, του μητροπολίτη και της διοικούσας επιτροπής αντέδρασαν τα επαγγελματικά σωματεία της πόλης με το σκεπτικό ότι ο τόπος αυτός είναι κατάλληλος για τη δημιουργία κοσμικών και τουριστικών κέντρων, η τυχόν δε ανέγερση εκεί του ναού θα μείωνε την εμπορική κίνηση της οδού Παύλου Μελά και της συνεχόμενης περιοχής.

Βέβαια, τα σωματεία δε διαφωνούσαν με την ανέγερση του ναού. Ζητούσαν, όμως, ο νέος ναός να «ἀνυψωθεῖ ὑπεράνω τοῦ σημερινοῦ κεντρικοῦ τοιούτου, δεδομένου ὅτι ἡ ἐπιφάνεια τῆς κεντρικῆς πλατείας ἐξισοῦται μὲ τὴν ὀροφὴν τοῦ σημερινοῦ Ναοῦ, χρησιμοποιουμένου τοῦ παλαιοῦ τούτου ὡς εκκλησιαστικοῦ κειμηλίου, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ ὡς Ναοῦ συχνοτέρας χρήσεως», όπως σε υπόμνημα τους19 αναφέρουν.

Η θέση αυτή των σωματείων, με την οποία συμφώνησε και το δημοτικό συμβούλιο20, καθώς και ορισμένα άλλα γεγονότα οδήγησαν σε ματαίωση τις προσπάθειες του Κωνσταντίνου. Ίδια κατάληξη είχαν και δύο άλλες απόπειρες, η μία στα 1952-1953 και η άλλη στα 1956 για την ανέγερση του ναού στο 332 οικοδομικό τετράγωνο, στην ανατολική πλευρά της οδού Παύλου Μελά.

 

Προσπάθειες δεκαετίας καί πλέον

Για το μητροπολίτη Διονύσιο (1957-1997) το θέμα της ανέγερσης νέου μητροπολιτικού ναού υπήρξε ο Γολγοθάς της αρχιερατείας του στην Κοζάνη.

Συνηθισμένος από μικρό παιδί σε μεγάλους και μεγαλοπρεπείς ναούς, θεώρησε την έλλειψη τέτοιου ναού στην Κοζάνη ως υπόδειξη πρωταρχικού του χρέους να οικοδομήσει ναό αντάξιο των παραδόσεων και των πόθων των Κοζανιτών αλλά και του ρόλου της Κοζάνης ως έδρας εκκλησιαστικής επαρχίας και ως πρωτεύουσας νομού και ευρύτερης διοικητικής περιφέρειας όπως είναι η δυτική Μακεδονία. Στην ενθάρρυνση του δε και ενδυνάμωση για την ανάληψη σχετικών πρωτοβουλιών συνετέλεσε και ο τοπικός τύπος που, μήνες μόλις μετά την ενθρόνιση του, με κύρια άρθρα τον καλούσε να ηγηθεί για την ανέγερση νέου ναού πάνω από τον παλιό, ώστε η Κοζάνη «ν’ ἀποκτήσῃ τὸν ἁρμόζοντα εἰς αὐτὴν περίλαμπρον καὶ ὲπιβλητικὸν Μητροπολιτικὸν Ναόν…»21.

Έτσι, πριν περάσει έτος από τη μέρα που ανέλαβε τη διαποίμανση της επαρχίας του, υπέβαλε στο υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων βαρυσήμαντο υπόμνημα «Περὶ ἀνεγέρσεως καθεδρικοῦ Ναοῦ ἐν τῇ πόλει τῆς Κοζάνης»22. Το υπόμνημα, μαζί με την περιγραφική έκθεση και τα σχέδια προμελέτης που συντάχτηκαν από τον τότε προϊστάμενο της τεχνικής υπηρεσίας δήμων και κοινοτήτων της νομαρχίας Κοζάνης Αριστοτέλη Τζιαμπίρη23, υποβλήθηκε στο υπουργείο, το οποίο, ύστερ’ από μακρά αλληλογραφία και πολλές προσωπικές παραστάσεις του μητροπολίτη, έδωσε τη συγκατάθεσή για την ανέγερση του νέου ναού «ὕπερθεν τοῦ παλαιοῦ ναοῦ (μνημείου)24».

Στη συνέχεια χρειάστηκε να τεθεί «ὑπὸ καταδίωξη» ο ειδικός στα εκκλησιαστικά έργα αρχιτέκτονας Γεώργιος Νομικός για να βρει το χρόνο και να έρθει στην Κοζάνη για τη μελέτη τής κατάστασης και την εκπόνηση των προσχεδίων, τα όποια τελικά ήταν έτοιμα μέσα στα 1960.

Η επίσημη εξαγγελία του έργου της ανέγερσης του ναού έγινε από το μητροπολίτη την Κυριακή της Ορθοδοξίας, 26 Φεβρουαρίου 1961, με την ιστορικής σημασίας ομιλία του25 στην αίθουσα της ΧΕΝ που συνοδεύτηκε από προβολή φωτεινών εικόνων των προσχεδίων.

Στα 1968 πραγματοποιήθηκαν στο δημαρχιακό κατάστημα δύο συσκέψεις ενώπιον του μητροπολίτη, του νομάρχη και του δημοτικού συμβουλίου. Εξετάστηκε το θέμα απ’ όλες τις πλευρές και ομόφωνα εγκρίθηκαν τα προσχέδια. Ακολούθησε η εκπόνηση των οριστικών σχεδίων και η φιλοτέχνηση της μακέτας που από το 1969 και για πολλά χρόνια ήταν εκτεθειμένη σε κοινή θέα στο παρεκκλήσι του Προδρόμου.

Μέσα στα 1970 όλα ήταν έτοιμα για το ξεκίνημα του έργου. Η θεμελίωση του νέου ναού, ως εκκλησιαστικού έργου μεγάλης εθνικής σημασίας, εντάχτηκε στο πρόγραμμα του εορτασμού της εκατονπεντηκοετηρίδας της εθνικής παλιγγενεσίας και περιλήφτηκε στα «Δίπτυχα του νέου ελληνισμού». Η τελετή της θεμελίωσης ορίστηκε για τη 10η Ιανουαρίου 1971, αλλά για τεχνικούς λόγους μετατέθηκε στην 30 του ίδιου μήνα26.

Όμως, η τελετή αυτή δεν έγινε· η θεμελίωση δεν πραγματοποιήθηκε. Και ο ναός δεν οικοδομήθηκε. Μία μερίδα Κοζανιτών είχε τις αντιρρήσεις της και τις διαφωνίες της που κυρίως εστιάζονταν στην τύχη του κωδωνοστασίου. Δόθηκε σαφής και κατηγορηματική η διαβεβαίωση πως το ιστορικό αυτό κτίσμα θα παραμείνει όπως είναι. Εν τούτοις, οι αντιρρήσεις και οι διαφωνίες συνεχίστηκαν. Και όσο πλησίαζε η μέρα της θεμελίωσης τόσο αυτές γίνονταν πιο έντονες. Και μπροστά σ’ αυτή την κατάσταση ο μητροπολίτης δεν προχώρησε στην τελετή της θεμελίωσης. Η ανέγερση νέου μητροπολιτικού ναού στην Κοζάνη γι’ άλλη μια φορά φάνηκε πώς είναι, ούτε λίγο ούτε πολύ, έργο ατυχές.

Ο μητροπολίτης ανέλαβε προσωπικά την ευθύνη για τη μη θεμελίωση του ναού. Και εξηγεί τη στάση του ως εξής· «Ἡ ματαίωσις ἤ μᾶλλον ἡ ἀναβολή τῆς θεμελιώσεως ὀφείλεται εἰς τὴν ἱερὰν τακτικήν, τὴν ὁποίαν ἡμεῖς θέλομεν νὰ ἀκολουθῶμεν καὶ νὰ μὴ ὀξύνωμεν τὰ πράγματα εἰς βάρος τῆς εἰρήνης τῆς Ἐκκλησίας καὶ τῆς ἀγάπης. Ἀπὸ τὴν οἰκοδομὴν οἱουδήποτε κτιρίου, περισσότερον μᾶς ἐνδιαφέρει ἡ οἰκοδομή τῶν ἀνθρώπων… Ἔργον τοῦ ποιμένος εἶναι μὲν ὀρθὰς μέν, άλλ’ ἀκαίρους ἐνεργείας του, νὰ μὴ διαιρῇ τὸ ποίμνιον, διότι ἐκείνο ποὺ πρῶτον καὶ περισσότερον ἀπ’ ὅλα ἐνδιαφέρει εἶναι ἡ ἑνότης τῆς Ἐκκλησίας… Τίποτε ἄλλο νὰ μὴ κάμωμεν εἰς τὴν Κοζάνην, καὶ μόνον ἄν κρατήσωμεν ἡνωμένον τὸν λαόν, αὐτὸ θὰ εἶναι ἀρκετὸν διὰ νὰ ἔχωμεν καλὴν ἀπολογίαν ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ…»27.

 

  1. Ο Κωνστάντιος γεννήθηκε στην Κοζάνη από μητέρα Κοζανίτισσα και πατέρα που καταγόταν από το καταστραμμένο σήμερα χωριό Πάδη Σερβίων. Ποίμανε την επαρχία Σερβίων και Κοζάνης από τα 1889 μέχρι τα 1910, με διετή διακοπή (1892-1894) λόγω μετάθεσης του στη μητρόπολη Δρυϊνουπόλεως.
  2. Κώδικας δημοτικής βιβλιοθήκης Κοζάνης, αριθμ. 46, σ. 85-86.
  3. Το ποσό που είχε συγκεντρωθεί μέχρι την Κατοχή εξανεμίστηκε με την απώλεια της νομισματικής άξιας τής δραχμής. Σήμερα το ταμείο δε διαθέτει κανένα πόρο.
  4. Στo φάκελο ανέγερσης του ναού, Υπόμνημα των σωματείων από 20 Ιουνίου 1947.
  5. Συνεδρία δημοτικού συμβουλίου Κοζάνης της 24ης Ιουλίου 1947.
  6. Εφημ ΕΝΩΣΙΣ, φ. 12 Ιανουαρίου 1958 και 21 Ιανουαρίου 1958.
  7. Ι.Μ.Σ.Κ., ΟΙΚΟΔΟΜΗ, τ. Α’, σ. 148-152 και ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ, φ. 4, σ. 3-4.
  8. Ο Αριστοτέλης Τζιαμπίρης, τέκνο εκλεκτό του Βυθού της επαρχίας Βοΐου, ως προϊστάμενος της ΤΥΔΚ, συνέδεσε το όνομά του με την ανέγερση πολλών ναών στους σημερινούς νομούς Κοζάνης και Γρεβενών.
  9. Έγγραφο υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων αριθμ. 45967 1588 από 2 Ιουλίου 1959.
  10. 25. Μ.Σ.Κ., ΟΙΚΟΔΟΜΗ, τ. Γ’-Δ’, σ. 66 κ.ε.
  11. 26. Μ..Κ., ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ, φ. 2, σ. 3.
  12. 27. Ι.Μ.Σ.Κ., ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ, φ. 1, σ. 3, φ.7, σ. 2, φ. 24, σ. 3.

 

ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΣΚΕΥΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΑΛΑΙΩΣΗ

Κάτω από την την αδυσώπητη ενέργεια του χρόνου και την επίδραση των καιρικών συνθηκών καθετί φθείρεται και καταστρέφεται. Και από το φυσικό αυτό νόμο δεν μπορούσε να εξαιρεθεί το κτίριο του ναού του Αγίου Νικολάου. Και δε θα είναι έξω από την αλήθεια αν υποστηριχθεί ότι το ιστορικό αυτό κτίσμα κατά τα τελευταία χρόνια κινδύνευε να καταστραφεί. Η στέγη είχε καταστεί ετοιμόρροπη και τα νερά της βροχής έμπαιναν στο εσωτερικό του από πολλά σημεία. Και δεν ήταν σπάνιο το φαινόμενο να προσπαθούν οι νεωκόροι με τους κουβάδες ν’ απομακρύνουν από το δάπεδο τα βρόχινα νερά. Με το δίκιο του ο μητροπολίτης συχνά – πυκνά έλεγε· «Δὲν εἶναι μονάχα τὸ παράπονο μου πώς δέν μπόρεσα νὰ οικοδομήσω νέο ναό στὴν Κοζάνη· τὴν ψυχή μου συνέχει καὶ ὁ φόβος γιὰ τὴν καταστροφὴ τοῦ σημερινοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Κάτι πρέπει νὰ γίνει· γιὰ νὰ σωθεῖ τὸ μνημεῖο καὶ ὁ ναὸς νὰ εὐπρεπιστεῖ ὅπως τοῦ ἀξίζει καὶ ὅπως τοῦ ταιριάζει».

Κάλεσε, λοιπόν, ο μητροπολίτης το εκκλησιαστικό συμβούλιο28 και το εξουσιοδότησε να προχωρήσει στην εκτέλεση μιας σειράς εργασιών για την επιδιόρθωση του ναού και την ευπρεπή εμφάνιση του.

 

Οι εργασίες

Το εκκλησιαστικό συμβούλιο, με τις ευλογίες και τις συνεχείς οδηγίες του μητροπολίτη, κατέβαλε σύντονες προσπάθειες και, αφού ξεπέρασε τις πρώτες γραφειοκρατικές δυσκολίες και άλλα εμπόδια, άρχισε από το καλοκαίρι του 1986 την τμηματική εκτέλεση των εργασιών, σύμφωνα με τα σχέδια που εκπόνησαν ο ειδικός αρχιτέκτονας Αθηνών Γεώργιος Αξιώτης και ο συμπολίτης μας αρχιτέκτονας – μηχανικός Αλκιβιάδης Καλογήρου που είχε και την τεχνική ευθύνη της εκτέλεσης του έργου. Τα σχέδια έχουν εγκριθεί από την αρμόδια υπηρεσία του υπουργείου Πολιτισμού, το δε έργο παρακολουθούνταν, ελεγχόταν και κατευθυνόταν από αρχαιολόγους και αρχιτέκτονες της ΙΑ’ Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων που έδρευε στη Βέροια.

Οι εργασίες που εκτελέστηκαν είναι:

  1. Η αντικατάσταση της στέγης και η τοποθέτηση χάλκινων υδρορροών (λουκιών). Για την κατασκευή της νέας στέγης χρησιμοποιήθηκαν ξύλο καστανιάς, ασφαλτόπανο χονδρό και κεραμίδια βυζαντινού τύπου.
  2. Η ανανέωση της οροφής στο γυναικωνίτη πάνω και κάτω.
  3. H αντικατάσταση και o εκσυγχρονισμός της ηλεκτρικής εγκατάστασης.
  4. H αποκάλυψη και ο καθαρισμός της εξωτερικής επιφάνειας του τοίχου των νότιας και ανατολικής πλευρών.
  5. Η επισκευή και αποκατάσταση της βόρειας πλευράς.
  6. Η ανανέωση της οροφής του παρεκκλησίου του τιμίου Προδρόμου κατά μήκος όλου του νάρθηκα (στοάς) και η μαρμάστρωση του δαπέδου του.
  7. Η αντικατάσταση των θυρών και των παραθύρων.
  8. Ο καθαρισμός και η αποκατάσταση των τοιχογραφιών και των ξυλόγλυπτων μερών του ναού. Το έργο εκτελέστηκε από ειδικούς πολύπειρους τεχνίτες από τη Βέροια.

Παράλληλα, το εκκλησιαστικό συμβούλιο ζήτησε από το δήμο Κοζάνης ν’ αναλάβει αυτός το έργο της στερέωσης και του ευπρεπισμού του κωδωνοστασίου. Το δημοτικό συμβούλιο με ομόφωνη απόφαση του, κατά τα τέλη του 1988, έκαμε δεκτό το αίτημα της εκκλησίας και το θέμα παραπέμφθηκε στην Αναπτυξιακή Κοζάνης για την εκπόνηση της σχετικής μελέτης.

Πέρα απ’ αυτές τις εργασίες, στους στόχους του εκκλησιαστικού συμβουλίου ήταν: η διαρρύθμιση και αξιοποίηση του χώρου του δυτικού νάρθηκα, η μερική ενιαιοποίηση των χώρων του κυρίως ναού και του παρεκκλησίου του Προδρόμου, η επισκευή του δαπέδου, η εξασφάλιση των θεμελίων της ανατολικής πλευράς από τα εξωτερικά νερά, η τοποθέτηση σύγχρονου εξαεριστικού συστήματος, η εγκατάσταση νέας μικρομεγαφωνικής συσκευής, η κατασκευή σύνθρονου στο ιερό βήμα και, φυσικά η κατάλληλη διαμόρφωση του αύλειου χώρου με τη διάνοιξη κεντρικής εισόδου από την πλευρά της πλατείας Νίκης.

Με την ολοκλήρωση αυτών των εργασιών ο ναός, χωρίς αμφιβολία, απέκτησε μορφή αντάξια της ιστορίας του και της ιερής αποστολής του. Έγινε όπως του αξίζει, οίκος Κυρίου με ευπρέπεια και «τόπος σκηνώματος δόξης»29 του Θεού.

 

Η κινητήρια δύναμη

Το έργο εκτελέστηκε κυρίως με τις εισφορές των ενοριτών και των λοιπών Κοζανιτών30. Οι άνθρωποι με προθυμία προσέφεραν το «κατά δύναμιν». Πολλοί μάλιστα προσέφεραν ανώνυμα. Δεν τους ενδιέφερε αν το όνομα τους γραφεί κάπου, έστω για μνημόσυνο τους· τους αρκούσε ότι συνεισφέρουν στην εκτέλεση έργου ιερού και αναγκαίου. Στην ευσεβή αυτή ευαισθησία και την προθυμία των χριστιανών στηρίχτηκε από την αρχή και το έργο αυτό. Έτσι γίνεται με κάθε έργο ιερό. Έτσι γινόταν πάντοτε κι έτσι πρέπει να γίνεται.

Και δε χρειάζονται πολλά για να ξεκινήσει ένα τέτοιο έργο· πίστη και ευσέβεια και θέληση χρειάζονται. Η κινητήρια δύναμη δεν είναι το χρήμα· αυτό είναι το μέσο. Ο αοίδιμος αρχιεπίσκοπος Αθηνών Σπυρίδων Βλάχος έλεγε·  «Μια φτιαριά άσβεστης χρειάζεται γιὰ νὰ χτιστεῖ μιὰ ἐκκλησία». Και με το σύνθημα αυτό ανοικοδομήθηκαν και ανασυγκροτήθηκαν όλες οι καταστραμμένες εκκλησίες της μεταπολεμικής Ελλάδας. Ανάλογη ήταν και η συμβουλή που έδινε ο Άγιος των σκλάβων και εθναπόστολος Πατροκοσμάς, όταν επισκεπτόταν χωριά που δεν είχαν εκκλησία· «Βρέστε ἕνα τσαπί κὶ ἕνα φτυάρι καὶ χτίστηκε ἡ ἐκκλησία πού σᾶς λείπει», έλεγε.

 

  1. 28. To εκκλησιαστικό συμβούλιο του 1986 αποτελούσαν:

Οι εφημέριοι

Αρχιμ. Κωνσταντίνος Γαζής

Πρεσβ. Δημήτριος Χαρισίου

Πρεσβ. Γεώργιος Γάτας

 

Τα λαϊκά μέλη

Νικόλαος Ντινόπουλος

Λάζαρος Παπαϊωάννου

Γεώργιος Τσουμής

Ιωάννης Βούρκας

Δημήτριος Αλεξανδρής

Αθανάσιος Καρακλάνης

Ιωάννης Κυβρακίδης

  1. 29. Δαβίδ, ψ. 28,5.
  2. Οι δωρεές, μέχρι την 31 Δεκεμβρίου 1988, έφτασαν το ποσό των 12.402.721 δραχμών. Εξάλλου, το έργο ενισχύθηκε με: 1.200.000 δρχ. από το Μπλιούρειο Εκκλησιαστικό Ίδρυμα ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΗΣ ΠΙΣΤΕΩΣ, 2.000.000 δρχ. από το υπουργείο Μακεδονίας – Θράκης και 2.000.000 δρχ. από το νομαρχιακό ταμείο Κοζάνης. Για τον ίδιο σκοπό διατέθηκε και το ποσό των 4.780.740 δραχμών που προήλθε από την, με την άδεια του υπουργείου των Οικονομικών, εκποίηση με διαγωνισμό της οικίας (διαμερίσματος) δωρεάς της Ματιώς χήρας Ευαγγέλου Διάφα.

3

Η αρχή ενός από τους κώδικες του ναού.

 

ΛΑΖΑΡΟΣ ΑΘ. ΠΑΠΑΙΩΑΝΝΟΥ

Πηγή 

Μοιραστείτε την είδηση