Γράφει ο Δημήτρης Ρουκάς M.Sc. Τεχνολόγος Γεωπόνος, Επιστημονικός Συνεργάτης Π.Ε. Πιερίας.
Φωτ. 1. Τροποποιημένη συνδυαστική εικονική φωτογραφία όπου φορτωμένα μουλάρια πορεύονται τον πραγματικό δρόμο του αλατιού… που διέρχονταν από τα Πιέρια Όρη.
… Μια φορά και ένα καιρό σε ένα ορεινό μονοπάτι των Πιερίων, από αυτά που χρησιμοποιούσαν οι κυρατζήδες για να μεταφέρουν την πραμάτεια τους ένα μουλάρι αφήνιασε. Το μουλάρι κουβαλούσε αλάτι και έριξε κάτω το σακί. Με τα πίσω πόδια του πάτησε πάνω στο πεσμένο αλάτι και αποτυπώθηκε το πάτημα. Με τον καιρό το σακί με το αλάτι έγινε πέτρα και το πέταλο έμεινε ορατό για πάντα…
Αυτός ο τοπικός Μορνιώτικος λαϊκός μύθος με έβαλε σε αναζήτηση για τον Αλατόδρομο των Πιερίων.
Το αλάτι… και η αναζήτηση του Αλατόδρομου των Πιερίων
Το αλάτι από την αρχαιότητα αποτελούσε αλλά και αποτελεί ως τις μέρες μας αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας, ένα σημαντικό στοιχείο της διατροφής των ανθρώπων και των ζώων. Χρησίμευε και χρησιμεύει στην διατήρηση των τροφίμων. Αποτελεί ένα πολύ καλό φυσικό συντηρητικό για την παρασκευή των αλίπαστων προϊόντων (παστών ψαριών, κρεάτων, λαχανικών, τυροκομικών ειδών). Χρησιμοποιείται σε ιατρικές συνταγές αλλά και στην βιομηχανία, ακόμη και στους χιονισμένους δρόμους όπου βοηθά ώστε να διεξάγεται η κυκλοφορία. Φυσικά η πιο συνηθισμένη χρήση του είναι αυτή του αρτύματος, της προσθήκης του δηλαδή στα φαγητά για να τους δώσει νοστιμιά. Δεν θα ήταν να υπερβολή να πούμε οι αλυκές που είναι οι τόποι παραγωγής του αλατιού είναι οι τόποι που… νοστιμίζουν την ζωή μας. Είναι δύσκολο να φανταστούμε τη ζωή μας χωρίς αλάτι. Όλες αυτές οι εφαρμογές το μετέτρεψαν σε ένα από τα σημαντικότερα καταναλωτικά και πολυτιμότερα εμπορικά προϊόντα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Ο τρόπος όμως που το αλάτι φτάνει στο τραπέζι και το φαγητό μας αλλά και όπου αλλού χρειάζεται δεν είναι ίσως γνωστός σε όλους. Από την αρχαιότητα περιοχές όπου μπορούσαν να συλλέξουν αλάτι από θαλασσινό νερό (αλυκές) έγιναν σημαντικά εμπορικά κέντρα. Οι διαδρομές που συνδέανε τα κέντρα αυτά στις παράκτιες περιοχές με άλλους οικισμούς στην ενδοχώρα έγιναν γνωστές ως «Δρόμοι του Αλατιού» ή «Αλατόδρομοι» “Salt Roads”. Το εμπόριο αλατιού απετέλεσε τον εναρκτήριο λόγο χάραξης των δρόμων του αλατιού (salt routes). Έτσι με τον όρο «Δρόμος του Αλατιού» (salt road) αναφερόμαστε σε οποιοδήποτε σκόπιμα κατασκευασμένο ιστορικά δρόμο στον οποίο το αλάτι μεταφερόταν από περιοχές πλούσιες σε αλάτι σε περιοχές που δεν διέθεταν.
Οι «Δρόμοι του αλατιού» ήταν συνυφασμένοι με την οικονομική γεωγραφία, κατά τη διάρκεια του μακρού ιστορικού βίου. Συνδέουν την εμπορική κίνηση και τον οικονομικό βίο τον οικονομικό βίο με τη φυσική γεωγραφία της περιοχής από την οποία ξεκινούσε, διαπερνούσε και κατέληγε. Με την εμφάνιση του αυτοκινήτου και τη δημιουργία σιγά – σιγά των σύγχρονων αυτοκινητόδρομων οι δρόμοι του αλατιού χάθηκαν στη λήθη και οι μετακινήσεις μέσω αυτών σταμάτησαν. Πολλές περιοχές σε όλο τον κόσμο είχαν τους δικούς τους «δρόμους του αλατιού»
Η Ελλάδα κρύβει εκατοντάδες χιλιάδες χιλιόμετρα μονοπατιών ξεχασμένα από τον χρόνο. Φωτίζοντας την ιστορία πίσω από την μεταφορά του αλατιού, αποκαλύπτονται τέτοιοι χαμένοι δρόμοι που χρησιμοποιήθηκαν με σκοπό την μεταφορά του διατρέχοντας πολλές περιοχές. Ένας τέτοιος δρόμος, καλύτερα μονόπατι, χαμένος πλέον στην λήθη διέσχιζε και τα Πιέρια όρη (Φωτ. 1).
Ο «Αλατόδρομος» ήταν ένα από τα παλαιότερα μονοπάτια (μουλαρόδρομος) που διέσχιζαν τα Πιέρια Όρη μέσω της στενής κοιλάδας του Μαυρονερίου (Φωτ. 2). Η κοιλάδα του Μαυρονερίου αποτελεί το φυσικό όριο του Τιτάριου όρους και των Πιερίων. Ο «Αλατόδρομος» περνούσε από τις παρυφές της πλευράς των Πιερίων όπου συναντούσε τουλάχιστον τρεις οικισμούς: το Παλιο-ζάζιακο, την Μόρνα (μετονομάστηκε σε Σκοτεινά το 1926), και την Φτέρη Από τους οικισμούς αυτούς σήμερα δεν κατοικείται μόνιμα κανένας. Πάνω σε αυτόν το δρόμο το πολύτιμο αλάτι μεταφέρονταν σε περιοχές όπου υπήρχε έλλειψη. Δυστυχώς τα στοιχειά που υπάρχουν δεν μας δείχνουν το πότε η πορεία του αλατιού υιοθέτησε την σταθερή αυτή διαδρομή. Ως μονοπάτι το σίγουρο είναι ότι μετράει αρκετές εκατοντάδες χρόνια. Ήταν κατ’ ουσία μια εμπορική οδός μεταξύ της Πιερίας και της ενδοχώρας, που χρησιμοποιούνταν και για τη μεταφορά αλατιού αλλά και άλλων αγαθών. Στην αναζήτηση της διαδρομής υπήρχαν κάποιες αναφορές που επιβεβαίωναν ιστορικά την ύπαρξη του, όπως η καταγραφή του σε παλαιούς χάρτες και κάποια στοιχεία που ταυτοποιούν αρκετά σημεία της (Φωτ. 2, 4, 19, 19α)
Φωτ. 2 Τροποποιημένη φωτογραφία σύνθεσης χαρτών γης πριν του 1934 όπου αποτυπώνετε (κίτρινη γραμμή) το τμήμα του δρόμου που διέσχιζαν τα Πιέρια Όρη μέσω της στενής κοιλάδας του Μαυρονερίου.
Στις μέρες μας λίγοι που ζουν γνωρίζουν την αποτύπωση του «Αλατόδρομου» (Φωτ. 3). Αρκετοί έχουν ακούσει για τον «Αλατόδρομο», αλλά οι περισσότεροι αγνοούν την ύπαρξή, την προέλευση ή τον προορισμό του. Ο «Αλατόδρομος» ήταν ένα ξεχασμένο μονοπάτι της Πιερίας, ίσως από τα σημαντικότερα, όχι μόνο λόγω της αισθητικής του αξίας, αλλά κυρίως της ιστορικής και πολιτιστικής του.
Φωτ. 3 Ο κ. Δημήτρης Δήμου Φώτης συνοδοιπόρος μου, κάτοικος Φωτεινών δασεργάτης – υλοτόμος από λίγους που γνωρίζουν την πορεία του μονοπατιού μέσα στο δάσος.
Κάτω από τη λέξη «Αλατόδρομος» είναι απαραίτητο να φανταστεί κανείς ένα στενό μονοπάτι. Έναν μη αμαξιτό δρόμο ο οποίος προορίζονταν για τη διέλευση πεζών και ζώων μια «ημιονική οδός», αν θέλαμε να του προσάψουμε έναν πιο επίσημο τίτλο (Φωτ. 4). Δημιουργήθηκε για να μεταφέρουν με τα ζώα (άλογα, μουλάρια και γαϊδούρια ) τα εμπορεύματα τους. Υπήρχαν σημεία του όπου δε χωρούσαν δύο ζώα μαζί. Το μονοπάτι δεν είναι κάτι το αυθύπαρκτο, αλλά είναι άμεσα συνδεδεμένο με τις χρήσεις για τις οποίες διανοίχτηκαν και τους ανθρώπους και τα ζώα που τα περπατούσαν. Είναι ένα αποτύπωμα της διαχρονικής ανθρώπινης παρουσίας.
Φωτ. 4 Λεπτομερής χάρτης του 1910 της περιοχής όπου αποτυπώνεται (Κόκκινη γραμμη) ο δρόμος που διερχόταν από το Παλιοζάζιακο, τη Μόρνα και την Φτέρη (Θέρετρο Καρίτσας) Έκδοση Κοντογόνη 1910.
Αποτέλεσε το παλιό οδικό δίκτυο, πριν την έλευση του αυτοκινήτου. Στη θέση των σημερινών ασφαλτοστρωμένων δρόμων, των σιδηροδρομικών γραμμών αλλά και των αεροδιαδρόμων, ας φανταστούμε αυτά τα μονοπάτια γεμάτα από παραφορτωμένα μουλάρια και άλογα, σαν μυρμήγκια που πήγαιναν κι έρχονταν προς και απ’ όλες τις κατευθύνσεις. Ήταν ο μόνος τρόπος για να μετακινηθεί κανείς από το χωριό προς το χωράφι, την πόλη, το λιμάνι, το ξωκλήσι.
Η χάραξη του «Αλατόδρομου» δεν ήταν αυθαίρετη. Λάμβανε μέριμνα ώστε να μην έχει απότομες κλίσεις. Κινούταν στην προσήλια πλαγιά όπου συγκρατούσε την μικρότερη ποσότητα χιονιού. Είχε κατά το δυνατόν έκθεση στον νότο (ο προσανατολισμός του ήταν νοτιοδυτικός). Περνούσε από θέσεις πρόσληψης νερού (ρέμα Μαυρονερίου) και είχε τμήματα με κάλυψη δέντρων. Παρόλα αυτά υπήρχαν σημεία με μεγάλη επικινδυνότητα, καθώς πολλές φορές είχαν γκρεμιστεί υποζύγια μαζί με το φορτίο (Μαρτυρία).
Με το πέρασμα του χρόνου το μονοπάτι ξεχάστηκε και έκλεισε, χάθηκε. Η πυκνή βλάστηση των Πιερίων, με τα δάση από δρύες, πλατάνια, καστανιές και οξιές, το έκρυψε από τα μάτια των αδιάκριτων (Φωτ. 5).
Φωτ. 5 Αεροφωτογραφία. Αποτύπωση του αρχικού τμήματος 19ο χλμ. 13η Ε.Ο. – Φωτεινά του αλατόδρομου των Πιερίων σε συγκριτική αεροφωτογραφία του 1945 (ασπρόμαυρη) και του 2016 (Έγχρωμη).
Εντούτοις, ο ξεχασμένος αλατόδρομος έχει αφήσει παντού τα σημάδια του. Ορισμένα τμήματα -υπολείμματα αυτού του παλαιού μονοπατιού σώζονται ακόμη. Όποιος τα αναγνωρίζει, τα βλέπει… καλά…. Βλέπει την δραστηριότητα του παρελθόντος μέσα από απομεινάρια που κρύβει ο τόπος. Τα βλέπει στα πέτρινα εναπομείναντα τμήματα του «Αλατόδρομου» (Φωτ. 6). Στα τοιχία στήριξης με την παραδοσιακή τεχνοτροπία της ξερολιθιάς (χτίσιμο πέτρας χωρίς συνδετικό κονίαμα) (Φωτ. 7). Στα τοξωτά πέτρινα γεφύρια, χαμένα στην ερημιά, ξεχασμένα απ’ τους δρόμους, που αγκαλιάζουν τις όχθες και υπερβαίνουν την ορμή των υδάτων του Μαυρονερίου, που αντιστέκονται ακόμη και σήμερα στις καταιγίδες και τις κατεβασιές. Στην διαδρομή σώζονται δύο τοξωτά γεφύρια, ένα κοντά στην Μόρνα (Φωτ. 8) και ένα ακόμη λίγο πριν την Φτέρη (Φωτ. 9). Στις λαξευμένες πέτρες που έχουν την μορφή σκαλοπατιού ώστε να διευκολύνετε οι πορεία των υποζυγίων (Φωτ. 10). Στους διανοιγμένους βράχους για να περάσει το μονοπάτι, οι οποίοι διατηρούνται ως σήμερα (Φωτ. 11). Τα βλέπει σε ορισμένα σημεία του μονοπατιού όπως ακόμη και σήμερα είναι καθαρά και ευδιάκριτα, τα σημάδια που άφησαν τα ζώα στο πέρασμά τους.
Φωτ. 6 Ένα καθαρό πέτρινο εναπομείναντα τμήματα του «Αλατόδρομου των Πιερίων».
Φωτ. 7 Εναπομείναντα τμήματα τοιχία στήριξης με την παραδοσιακή τεχνοτροπία της ξερολιθιάς (χτίσιμο πέτρας χωρίς συνδετικό κονίαμα) του «Αλατόδρομου» όπως τα εντόπισε ο συνοδοιπόρος μου κ. Δημήτρης Δήμου Φώτης.
Φωτ. 8 Το θαυμάσιο πέτρινο τοξωτό γεφύρι της Μόρνα όπως φωτογραφήθηκε με έναν ακόμη συνοδοιπόρο τον κ Αθανάσιο Μπαμίχα.
Φωτ. 9 Το κρυμμένο πέτρινο τοξωτό γεφύρι κοντά στην Φτέρη. Δίπλα ακριβός στον επαρχιακό δρόμο Φωτεινών Φτέρης..
Φωτ.10 Λαξευμένες πέτρες που έχουν την μορφή σκαλοπατιού ώστε να διευκολύνετε οι πορεία των υποζυγίων.
Φωτ.11 Διανοιγμένος βράχος για να περάσει το μονοπάτι όπως διατηρήτε μέχρι σήμερα.
Χαρακτηριστικό φυσικά είναι το σημάδι που άφησαν σε βράχο το σχήμα πετάλου τα χιλιάδες αλόγα, μουλάρια και γαϊδουράκια που περνούσαν από το συγκεκριμένο σημείο, φορτωμένα με το πολύτιμο φορτίο τους (Φωτ. 12). Επιβεβαιώνοντας τον τοπικό Μορνιώτικο λαϊκό μύθο για ύπαρξη του μονοπατιού που λειτουργούσε ως Αλατόδρομος στα Πιέρια Όρη !!!
Φωτ. 12 Η επιβεβαίωση του τοπικού Μορνιώτικου λαϊκού μύθου. Το χαρακτηριστικό σημάδι που άφησαν σε βράχο το σχήμα πετάλου τα χιλιάδες αλόγα, μουλάρια και γαϊδουράκια που περνούσαν από το συγκεκριμένο σημείο του μονοπατιού!!!
Όλα αυτά είχε δει ο κ. Μέλιος Πίτσιας και τα περιγράφει στο εξαιρετικό μυθιστόρημα «ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΔΕΙΠΝΟ ΣΤΗ ΜΥΡΝΑ» (Φωτ. 13).
Φωτ. 13 Τροποποιητική συνδυαστική εικονική φωτογραφία απεικόνισης της θεματολογίας του εξώφυλλου του μυθιστορήματος «ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΔΕΙΠΝΟ ΣΤΗ ΜΥΡΝΑ» όπου ο έφιππος καβαλάρης διασχίζει πραγματικά σημεία του Αλατόδρομου των Πιερίων.
Οι μνήμες των ανθρώπων μιλούν για τον «Αλατόδρομο» που περνούσε από τα Πιέρια αλλά και για βυζαντινά κάστρα. Στο διαβατό του συναντούμε τα ξωκλήσια και ενδεχομένως αρχαιολογικές θέσεις ανεκτίμητης αξίας (περιοχή με τοπωνύμιο Παλιόπυργος). Μέχρι και περιοχή με τοπωνύμιο την λέξη «Αλατόδρομος» υπάρχει στην Κάτω Μηλιά. Η ματιά τους μπορεί να αναγνωρίζει ότι περπατούν σε ένα παλιό μονοπάτι, αλλά δε γνωρίζουν ότι περπατούν σε ένα μονοπάτι το οποίο στο απώτερο παρελθόν ήταν ο δρόμος επικοινωνίας και μετακίνησης των κατοίκων και της μεταφοράς του πολύτιμου αλατιού.
Τα μυθικά Πιέρια Όρη με την ιδιαίτερη ομορφιά τους, την γεωμορφολογική ηπιότητα και την αρμονία των γραμμών τους που καταλαμβάνουν τη δυτική πλευρά της Πιερίας αποτέλεσαν για περισσότερα από 500 χρόνια τον δρόμο από τον οποίο μεταφέρθηκε η συντριπτική ποσότητα του αλατιού που παράχθηκε στις αλυκές της Πύδνας (Τούζλας). Εκεί στις αλυκές της Πύδνας το αλάτι παράγεται με μια από τις πιο παλιές φυσικές τεχνικές, με την εξάτμιση του θαλασσινού νερού στα παλιρροιακά τηγάνια (Φωτ. 14).
Φωτ. 14 Τα τηγάνια στις Αλυκές Πύδνας
Η παραγωγή αλατιού στις Αλυκές Πύδνας αποτελεί μέρος της τοπικής κουλτούρας και παράδοσης για πάνω από 500 χρόνια και υπήρξε κάποτε ο κύριος τροφοδότης αλατιού της Δυτικής Μακεδονίας. Μέσω του αλατόδρομου έχουν μεταφερθεί τόνοι αλατιού με ζώα από τις Αλυκές Πύδνας από τις ακτές της μεσογείου προς το εσωτερικό. Ο «Αλατόδρομος» των Πιερίων αποτελούσε την αρχή του ταξιδιού για το αλάτι της Πύδνας. Τον «Αλατόδρομο των Πιερίων» πρέπει να τον τοποθετήσουμε γενικά ως μέρος της παλιάς διαδρομής του αλατιού, το οποίο λειτούργησε ως σημαντική σύνδεση μεταξύ των αλυκών του Κίτρους και των Βόρειο-Δυτικών περιοχών της Μακεδονίας άλλα και περιοχών που σήμερα είναι έκτος του Ελλαδικού χώρου. Πρόκειται για ένα παρακαμπτήριο μονοπάτι που εξυπηρετούσε τη σύνδεση του κύριου δρόμου Αικατερίνης – Ελασσόνας για τη μεταφορά αλατιού από την Τούζλα προς την Δυτική Μακεδονία (Κοζάνη, Καστοριά όπου χρησιμοποιούταν για την συντήρηση και επεξεργασία της γούνας, Φλώρινα), φτάνοντας ψηλά ως το Μοναστήρι τα σημερινά Μπίτολα αλλά και ως το Δυρράχιο (Υπάρχουν αναφορές πως το αλάτι από τις αλυκές τις Πύδνας έφτανε στο Δυρράχιο).
Από τις αλυκές του Κίτρους (Πύδνας),ακολουθώντας ποιμενικά μονοπάτια, έφτανε στα στανοτόπια των θερινών λιβαδιών των οροσειρών του γεωγραφικού χώρου της Δυτικής Μακεδονίας, ώστε να χρησιμοποιηθεί από τους τσομπάνηδες στις ‘‘αλαταρές’’. Οι αλαταρές» που δεν ήταν τίποτα άλλο από πέτρες πλακερές ,όπου τοποθετούσαν το αλάτι για να το γλύψουν τα ζώα (Φωτ. 15). Αυτό το αλάτι αποτέλεσε βασικό στοιχείο στην προβιομηχανική αγροτοποιμενική κοινωνία, όπου έπρεπε να υπάρχει μπόλικο αλάτι, για να αλατίζουν τυριά, μυζήθρες, τα φαγητά τους, αλλά και για να το δίνουν στα αιγοπρόβατα να τρώνε.
Φωτ. 15 Ποιμενική κτηνοτροφία στα στανοτόπια των θερινών λιβαδιών στα Πιέρια Όρη (Φτέρη –Θέρετρο Καρίτσας ). Το αλάτι αποτελεί βασικό διατροφικό στοιχείο των αιγοπροβάτων. Η φωτογραφία είναι από το προσωπικό αρχείο του τέως νομάρχη Πιερίας κ. Γεώργιο Παπαστεργίου.
Ο «Δρόμος του αλατιού» μια διαδρομή των εμπόρων και κυρατζήδων με τα φορτωμένα ζώα τους, που περνούσε από τα Πιέρια Όρη, μέσω της στενής κοιλάδας του Μαυρονερίου ή Πύργου, με τις μετέπειτα διακλαδώσεις του ως τις περιοχές του προορισμού του, αποτέλεσε το νευρώνα της οικονομικής ζωής των περιοχών αυτών. Ένα συνεχές πήγαινε-έλα από τα Ανατολικά των ακτών του Θερμαϊκού προς τα Βόρειο-Δυτικά. Όμως μη φανταστούμε ότι είναι και πολύ μακρινή οι εποχή που σταμάτησε να χρησιμοποιείται ο «Αλατόδρομος». Το εμπορικό τέλος του ήρθε το 1939. Την θέση του την πήρε ο σημερινός δρόμος (16η Επαρχιακή Οδός), Φωτεινά – Σκοτεινά (Μόρνα) – Φτέρη. Ο δρόμος Φωτεινά – Σκοτεινά (Μόρνα) – Φτέρη, μήκους σχεδόν 20 χλμ, διανοίχτηκε με χειρωνακτική εργασία, σε μια περίοδο που άρχισαν να χρησιμοποιούντα τα αυτοκίνητα. Σκοπός αυτού του δρόμου ήταν η μεταφορά της ξυλείας στο εργοστάσιο ξυλείας της Μόρνας. Το εργοστάσιο ξυλείας της Μόρνας είχε κατασκευαστεί (1939) για την παραγωγή στρωτήρων από ξυλεία οξιάς. Οι στρωτήρες κατόπιν μεταφερόταν στο εργοστάσιο εμποτισμού στον Σιδηροδρομικό Σταθμό Κατερίνης για τις σιδηροδρομικές γραμμές του τότε ΣΕΚ. Το μονοπάτι συνέχισε να χρησιμοποιείται για λίγο ακόμη κυρίως για τις κτηνοτροφικές ανάγκες, αλλά τελικά έσβησε σταδιακά, καθώς έφθινε η ορεινή κτηνοτροφία. Το τέλος της μεταφοράς του αλατιού με τα ζώα έγινε κατά τα τέλη του ‘50. Αποτέλεσμα αυτής της ιστορικής εξέλιξης ήταν η εγκατάλειψη του «Αλατόδρομου». Σήμερα αποτελεί ένα μονοπάτι με ιστορική σημασία στην ιστορική μας κληρονομιά, ένα κομμάτι του πολιτισμού μας που χάραξε ανεξίτηλα τη γεωγραφία της μνήμης και της γνώσης. Επιβεβαιώνοντας την ρήση του πρώην Προέδρου της Γαλλίας Φρανσουά Μιτερράν που είπε:
«Η ιστορία πάει από τα ίδια μονοπάτια με τη γεωγραφία».
Το αλάτι στο διάβα της… ιστορίας
Δεν είναι βέβαιο πότε ο άνθρωπος άρχισε να χρησιμοποιεί αλάτι. Μπορεί οι πρόγονοί μας στο τέλος της λίθινης εποχής να μην ενδιαφερόταν πολύ για το αλάτι. Όταν άρχισαν να μπαίνουν στην νεολιθική εποχή και η γεωργία άρχισε να καλύπτει όλο και περισσότερο τις διατροφικές μας ανάγκες το αλάτι άρχισε να έχει μια σημαντική θέση στη ζωή του ανθρώπου και την οικονομική δραστηριότητα του. Έγινε ζωτικής σημασίας και αποτέλεσε πηγή πλούτου και ευημερίας. Τα πρώτα γραπτά έγγραφα για το αλάτι χρονολογούνται από το 2250 π.Χ. Στα αρχαιολογικά ευρήματα, αποκαλύπτεται ότι η διαχείριση του αλατιού ήταν ευρέως διαδεδομένη ακόμη από την Μινωική εποχή.
Το αλάτι και συγκεκριμένα το χλωριούχο νάτριο (NaCl), μπορεί να είναι μια απλή χημική ένωση (ιονική ένωση από ιόντα νατρίου και χλωρίου) είναι όμως από τις απαραίτητες ουσίες της ζωής μας και έχει αλλάξει την ιστορία του κόσμου (Φωτ. 16) . Το αλάτι είναι τόσο σημαντικό για την ζωή καθώς η μέση δοσολογία για ένα άνθρωπο είναι περίπου 4-5 γραμμάρια τη μέρα, για ένα αιγοπρόβατο 7-15,για ένα μοσχάρι 25 και μια αγελάδα 90. Απ’ αυτό γίνεται κατανοητό γιατί το αλάτι είναι απαραίτητο και πολύτιμο για περιοχές μακριά από την θάλασσα. Για αυτό το θεμελιώδες στοιχείο της ζωής υπάρχουν 14 χιλιάδες τομείς χρήσης του. Από τη φαρμακευτική παραγωγή έως τους δρόμους όπου κρατάμε ανοικτή την κυκλοφορία τους κατά τις χιονοπτώσεις και τους παγετούς με την ρίψη αλατιού. Είναι απαραίτητο για την διατήρηση των τροφίμων για την παραγωγή σαπουνιού, για το μαύρισμα του δέρματος, τη βαφή υφασμάτων, την αναπαραγωγή και τη γεωργία, ενώ ήταν για χιλιάδες χρόνια…. και ένα νόμισμα. Τόσο πολύτιμο ήταν το αλάτι που αποτελούσε μέρος της αμοιβής του Ρωμαίου στρατιώτη και από αυτό παίρνουμε τη λέξη μισθός στα Αγγλικά . Η αγγλική λέξη salary που σημαίνει “μισθός, αμοιβή ” έχει την ρίζα της στο Salt, το οποίο οι Έλληνες ονόμαζαν “hall”, οι Ρωμαίοι “sall”. Το “Soldat”, που σημαίνει στρατιώτης στα γερμανικά, είναι αυτοί, οι οποίοι πληρώνονταν τους μισθούς τους με αλάτι . Ακόμη η λέξη αλάτι αποτυπώνεται στην έννοια της αποταμίευσης, η φράση “salt away” σημαίνει “αποταμιεύω”. Η λατινική ρίζα sal θεωρείται αναγραμματισμός της ελληνικής που προέρχεται από το ουσιαστικό ἅλς = θάλασσα.
Φωτ. 16 Αλυκές Πύδνας. Χλωριούχο νάτριο (NaCl), μια απλή χημική ένωση όμως από τις απαραίτητες ουσίες της ζωής μας. και έχει αλλάξει την ιστορία του κόσμου.
Αποτέλεσε ένα πολύτιμο στοιχείο διαπραγμάτευσης, αλλά και ένα ιερό σύμβολο για πολλούς πολιτισμούς και θρησκείες. Ο Ιησούς καλεί τους μαθητές του: «Είστε το αλάτι αυτού του κόσμου»). Για χάρη του ιδρύθηκαν πόλεις που πήραν το όνομά τους από το αλάτι, όπως η πόλη της Αυστρίας Σάλτσμπουργκ (γερμανικά: “Salz”)που σημαίνει «το κάστρο του αλατιού» γιατί στη γύρω περιοχή βρίσκονται πολλά αλατωρυχεία και απέκτησε μεγάλο πλούτο χάρη στο ορυκτό αλάτι. Επίσης οι ελληνικές λέξεις: Σαλάτα (μέσα σε αλάτι), σάλτσα (παρασκεύασμα άλατος), σαλάμι (κάτι το αλατισμένο) είναι συνδεδεμένες με το αλάτι.
Το αλάτι (ως παραγωγή, εμπορία και χρήση) άσκησε μεγάλη πολιτισμική επιρροή, σε όλες τις ιστορικές περιόδους και σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής και των αισθημάτων των ανθρώπων. Κατάρες, όρκοι, τραγούδια, αινίγματα συνδέουν μέσω του αλατιού ανθρώπινα συναισθήματα και σχέσεις. Όλη αυτή η επιρροή έχει συμπυκνωθεί σε εκφράσεις που χρησιμοποιούμε μέχρι σήμερα. Μερικές συμβολικές εκφράσεις για το αλάτι στην Ελλάδα είναι: «Φάγαμε ψωμί και αλάτι» που συμβολίζει τους άρρηκτους δεσμούς φιλίας που άντεξε σε δύσκολες συνθήκες. «Τον έκανε του αλατιού» όταν κάποιος χτυπάει τον άλλο αλύπητα. «Νερό και αλάτι» που σημαίνει τη λύση όποιας παρεξήγησης. «Ρίξε του αλάτι» για να αποφύγουμε κάποιον ανεπιθύμητο, καθώς οι παλιές νοικοκυρές συνήθιζαν να ρίχνουν κρυφά λίγο αλάτι πίσω από την πλάτη του μουσαφίρη που αργούσε να φύγει. « Ανάλατος» όταν θέλουμε να χαρακτηρίσουμε κάποιον ότι είναι αδιάφορος. «Αλμυρούτσικο – αλμυρή τιμή» όταν θέλουμε να πούμε ότι κάτι είναι ακριβό. «Του έριξε αλάτι στις πληγές» όταν κάποιος μιλάει με σκληρά λόγια σε κάποιον. «Έμεινε στήλη άλατος» όταν ένα νέο μας αφήνει άφωνους. Και να μην ξεχνάμε τη πολύ γνωστή σε όλους φράση των παιδικών μας χρόνων «Αλάτι ψιλό, αλάτι χονδρό έχασα τη μάνα μου και ψάχνω να τη βρω».
Για το αλάτι πολέμησαν και ανοίχτηκαν εμπορικές διαδρομές στην Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή, την Ασία, τη Βόρειο Αφρική αλλά και σε πολλές άλλες περιοχές του κόσμου. Για τους δρόμους του αλατιού που ακολουθούσαν τα εμπορικά καραβάνια προς τη Λιβυκή έρημο μας πληροφορεί ακόμη και ο Ηρόδοτος . Το αλάτι ήταν ένα από τα απαραίτητα συστατικά για τη δημιουργία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Οι Ρωμαίοι έχτισαν δρόμους που χρησιμοποιήθηκαν ειδικά για να βελτιώσουν το εμπόριο αλατιού.
Ο πρώτος από τους μεγάλους ρωμαϊκούς δρόμους η Via Salaria που κατασκευάστηκε ήταν ένα «δρόμος του αλατιού» (salt routes) ώστε να μεταφερθεί το αλάτι της Όστιας, στις εκβολές του ποταμού Τίβερη, προς το εσωτερικό της ιταλικής χερσονήσου (Φωτ. 17). Μια παλιά διαδρομή αλατιού, ήταν και η μεσαιωνική διαδρομή στη βόρεια Γερμανία, που συνδέει το Lunedurg (στην Κάτω Σαξονία) με το λιμάνι του Ludeck (στο Σλέσβιχ-Χολστάιν)ι. Μία ακόμη μεσαιωνική διαδρομή που χρησιμοποιήθηκε ως εμπορική οδός για την μεταφορά του αλατιού ήταν η Via Narenta στην Βοσνία. Στη Γαλλία, η διαδρομή για το αλάτι ήταν και τα πλωτά ποτάμια της. Το αλάτι που ξεφορτωνόταν στα λιμάνια της Νίκαιας και της Ventimiglia μπορούσε να ταξιδέψει μέσα στο εσωτερικό της μέσω των ποταμών της. Στην Ασία οι δρόμοι του αλατιού για το εμπόριο του μεταξύ του Νεπάλ και του Θιβέτ διέσχιζαν τα Ιμαλάια. Ένας άλλος θρυλικός δρόμος του αλατιού συνεχίζει μέχρι σήμερα να διασχίζει την έρημο Σαχάρα από το Ταουντενί έως το Τιμπουκτού, όπως στην περιοχή Afar της Αιθιοπίας.
Φωτ. 17 Ανακαλύπτοντας τα αρχαία απομεινάρια της ρωμαϊκής Via Salaria
Επίσης κατά τη διάρκεια των αιώνων δημιουργήθηκαν δρόμοι άλατος, με κομβικά σημεία σημαντικά λιμάνια της Μεσογείου. Πόλεις στη Μεσόγειο, αρχικά κοντά σε αλυκές, εξελίχθηκαν σε ιστορικές δυνάμεις, όπως η Βενετία, η Ραγούσα και η Γένοβα. Συνδέθηκαν στενά με το αλάτι, την παραγωγή και τη διάθεσή του. Η σύγχρονη παραγωγή θαλασσινού αλατιού βρίσκεται σχεδόν εξ ολοκλήρου στη Μεσόγειο και σε άλλα θερμά, ξηρά κλίματα.
Μη ξεχνάμε στην Ελλάδα το αλάτι ήταν ένα από τα είδη του κρατικού μονοπωλίου, μαζί με το φωτιστικό πετρέλαιο, τα σπίρτα, το οινόπνευμα, τα χαρτοπαίγνια στα οποία επιβλήθηκε φόρος το 1898 με σκοπό την αποπληρωμή των δανείων του νεοσύστατου ελληνικού κράτους (Φωτ. 18). Οι αλυκές από το 1918 ανήκουν στο κράτος, που παρακολουθούσε τη λειτουργία τους με ειδικό προσωπικό και τις νοίκιαζε σε εργολάβους. Το κρατικό μονοπώλιο καταργήθηκε το 1985. Ένας από τους λόγους ήταν ότι την ίδια χρονιά το μονοπώλιο άλατος αποδεσμεύτηκε από τους δανειστές της χώρας, έπειτα από 90 χρόνια εξυπηρέτησης των δανείων που δόθηκαν στην Ελλάδα, μετά τη χρεωκοπία του 1897 και την παραχώρηση στον Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο των εσόδων του κρατικού μονοπωλίου στο αλάτι και 25 έτη έπειτα από την αποπληρωμή του μετά τον Τρικούπη χρέους. Το 1988 δημιουργήθηκε η εταιρία του δημοσίου «Ελληνικές Αλυκές ΑΕ», όπου ενοποιήθηκαν όλες οι κρατικές αλυκές και διαχειρίζεται την εκμετάλλευση των αλυκών στην Ελλάδα μέχρι και σήμερα. Από το 1996 λειτουργούν σε επτά περιοχές όλη την χώρα αλυκές, οι εξής οκτώ: στο Μεσολόγγι (2), στον Πολιχνίτο Λέσβου, στην Καλλονή Λέσβου, στο Κίτρος Πιερίας, στο Αγγελοχώρι Θεσσαλονίκης, στη Μέση Κομοτηνής και στη Νέα Κεσσάνη Ξάνθης.
Φωτ.18 Το αλάτι ήταν ένα από τα είδη του κρατικού μονοπωλίου, στα οποία επιβλήθηκε φόρος το 1898.
Ιστορική Διαδρομή του «Αλατόδρομου» των Πιερίων
Ο «Δρόμος του αλατιού των Πιερίων» περιλαμβάνει μονοπάτια που διέσχιζαν την πεδινή και ορεινή Πιερία και κατευθυνόταν προς την Δυτική Μακεδονία (Φωτ. 19, 19α). Η διαδρομή χωρίζεται σε δύο τμήματα. Το πρώτο τμήμα του αποτελούσε την πεδινή. Πρόκειται για έναν αμαξιτό δρόμο. Ξεκινούσε από τις αλυκές της Πύδνας (Τούζλα), περνούσε από τον Κορινό με πορεία προς την Κατερίνη. Από την Κατερίνη, ακολουθώντας το δρόμο προς Ελασσόνα, περνούσε από το Χάνι Μηλιάς στην σημερινή Κάτω Μηλιά, όπως αποτυπωνόταν στους χάρτες του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνων. Στην Κάτω Μηλιά υπάρχει περιοχή που μέχρι σήμερα φέρνει το όνομα «‘Αλατόδρομος». Μετά την Κάτω Μηλιά και σε μικρή απόσταση από την δια- σταύρωση για Καρυά ξεκινούσε το δεύτερο τμήμα του στο ύψος περίπου του 19ου χλμ της 13ης Παλαιάς Εθνικού Οδού, όπου ο «Αλατόδρομος» έστριβε προς τα Πιέρια Όρη. Κατά την τουρκοκρατία η πεδινή διαδρομή δεν ακολουθούσε την παραπάνω κεντρική πορεία. Για να αποφύγουν τον έλεγχο των τούρκων έπαιρνα τα μονοπάτια από τους λοφώδες υπώρειες των Πιερίων. Το δεύτερο τμήμα αποτελεί την ορεινή διαδρομή και βασικά το μονοπάτι του περνούσε από τα Πιέρια Όρη. Η διαδρομή τώρα γινόταν μία ημιονική οδός, ένα μονοπάτι μουλαρόδρομος στην ουσία. Στην ορεινή περιοχή της Πιερίας στα Πιέρια όρη η διαδρομή ακολουθεί το υδροσύστημα του Μαυρονερίου ρέματος (ή Μορνιώτικου στο ανώτερο τμήμα του), σε παράλληλη πορεία με την κύρια κοίτη του ρέματος. Το ρέμα του Μαυρονερίου από τα Πιέρια όρη, διασχίζει την πεδιάδα της Κατερίνης και εκβάλλει στο Θερμαϊκό.
Φωτ. 19 Οθωμανικός χειρόγραφός χάρτης γης του 19ου αιώνα και συγκεκριμένα του 1312 έτος εγίρας, 1896 μ.Χ. γρηγοριανού ημερολογίου του Καζά Κατερίνης με αποτύπωση τον περιοχών που διερχόταν ο Δρόμος του αλατιού των Πιερίων. Η φωτογραφία είναι από το προσωπικό αρχείο του δημοσιογράφου Ιωάννη Ζ. Παπαζαχαρία.
Φωτ. 19α Χάρτης γης του 1913 με την ακριβή αποτύπωση τον περιοχών που διερχόταν ο Δρόμος του αλατιού των Πιερίων.
Από την διασταύρωση στο 19ο χλμ της 13ης Παλαιάς Εθνικού Οδού η διαδρομή εκτεινόταν κατά μήκος της πορείας του χείμαρρου Μαυρονερίου με κατεύθυνση προς το Ζιάζιακο (ή όπως αναφέρεται τώρα, Παλιοζιάζιακος) σε υψόμετρο 570 μέτρα. Οι κάτοικοι του Ζιάζιακο εγκαταστάθηκαν στα σημερινά χωριά Λόφος και Ράχη. Στο Παλιοζιάζιακο βρίσκεται ο Ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου που στέκει μέχρι και σήμερα εκεί, ως το μοναδικό κτίσμα του χωριού. Από το Παλιοζιάζιακο, το μονοπάτι συνεχίζεται στο λοφώδες ανάγλυφο της περιοχής κατά μήκος της πορείας του ρεύματος προς το χωριό Σκοτεινά (15 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Κάτω Μηλιάς), χτισμένο στις πλαγιές των Πιερίων σε υψόμετρο 700 μέτρων, δίπλα στο χείμαρρο Μαυρονέρι. Παλιά το έλεγαν Μόρνα (μέχρι τις 31 Αυγούστου 1926) που σημαίνει σκοτεινός τόπος, καθώς το μέρος είναι ανήλιαγο λόγω της πυκνής βλάστησης. Όμως το 1965 οι κάτοικοι του το εγκατέλειψαν και πήγαν στα Φωτεινά επί της εθνικής οδού Κατερίνης – Ελασσόνας, επειδή αναζητούσουν περισσότερο φως και ζέστη. Λίγο πριν την Μόρνα το μονοπάτι περνάει από το ομώνυμο πανέμορφο μονοτοξωτό μεταβυζαντινό πέτρινο γεφύρι της Μόρνας. Τα Σκοτεινά (Μόρνα) με βάση το Π.Δ. 17-02-1986, έχουν χαρακτηριστεί ως ορεινός παραδοσιακός οικισμός. Σήμερα σώζονται πολλά από τα πέτρινα σπίτια του οικισμού, δείγματα της τοπικής, λαϊκής, Μακεδονικής αρχιτεκτονικής (Φωτ. 20).
Φωτ. 20 Φωτογράφηση του ορεινού παραδοσιακού οικισμού Σκοτεινά (Μόρνα) από το κ. Ζάχο Κανταρέλη.
Επίσης σώζεται το εργοστάσιο επεξεργασίας ξύλου που έδινε εργασία στους υλοτόμους της περιοχής, αφού η ξυλεία των Πιερίων θεωρείται από τις καλύτερες (Φωτ. 21)
Φωτ. 21. Το εργοστάσιο επεξεργασίας ξύλου παραγωγής στρωτήρων στα Σκοτεινά (Μόρνα) Πιερίων (Φωτογραφία από https://www.kapa-news.gr .
Από τη Μόρνα το μονοπάτι μέσα από το πλουσιότερο και ομορφότερο δασικό σύμπλεγμα της Ελλάδας, κατάφυτο από καστανιές στα χαμηλότερα και δάση οξιάς και πεύκων πιο ψηλά, συνεχίζει την πορεία του προς το χωριό Φτέρη σε υψόμετρο 1.300 μέτρα. Το μονοπάτι του ‘Αλατόδρομου είναι μερικά μέτρα πιο ψηλά από τον σημερινό δρόμο (16η Επαρχιακή Οδός), Φωτεινά – Σκοτεινά (Μόρνα) – Φτέρη , χαμένο στην πλούσια βλάστηση. Πυκνά δένδρα δεν αφήνουν να φανεί ο ουρανός, ενώ δίπλα κυλάνε τα ορμητικά νερά του Μορινιώτικου, όπου χαμηλά στον ρέμα βρίσκεται το ξωκλήσι του Αγίου Νικολάου. Αξιόλογη είναι η φραγμολίμνη που κατασκευάστηκε πρόσφατα, λίγο έξω από τον οικισμό. Περίπου δυο χιλιόμετρα πριν τη Φτέρη, ο δρόμος περνάει πάνω από το ρέμα Μπαρτώη ή “ρεματιά Ανάβρα”, επειδή στις πηγές το νερό βγαίνει από το έδαφος με μεγάλη δύναμη. Δίπλα στην νεότερη γέφυρα υπάρχει μονότοξη ,μεταβυζαντινή πέτρινη γέφυρα.
Μετά τα γεωγραφικά όρια της Πιερίας ο αλατόδρομος στην περιοχή Δερβένι διαχωριζόταν σε ένα δίκτυο μικρών μονοπατιών προς τα χώρια της Κοζάνης για να φτάσει στις αγορές των Βορειοδυτικών περιοχών. Το μονοπάτι διασχίζει μαγευτικά μέρη, περιοχές μεγάλου οικολογικού ενδιαφέροντος και η περιοχή χαρακτηρίζεται από τη κτηνοτροφική και υλοτομική δραστηριότητα.
Με τους σημερινούς οδικούς άξονες μπορούμε να πούμε πως το αλάτι από τις αλυκές Κίτρους (Πύδνας) μεταφερόταν προς την ενδοχώρα της Δυτικής Μακεδονίας μέσω της 11ης Επαρχιακής Οδού, στην συνέχεια της 1ης Παλαιάς Εθνικής Οδού ,της 13ης Εθνικής Οδού ακολουθούσε την 16η Επαρχιακή Οδό Φωτεινά-Μόρνα-Φτέρη για να πάει προς Βελβεντό, Σέρβια ,Καταφύγιο Κοζάνης (Φωτ.22).
Φωτ. 22 Η 16η Επαρχιακή Οδό Φωτεινά-Μόρνα-Φτέρη σε οδηγεί προς Βελβεντό, Σέρβια ,Καταφύγιο Κοζάνης.
Η Μεταφορά του Αλατιού
Η Ελληνική ύπαιθρος των προηγούμενων αιώνων ήταν κατάσπαρτη από οικισμούς και χωριά, που κτίστηκαν σε δύσβατες ορεινές περιοχές, με ένα υποτυπώδες οδικό δίκτυο πεδινών και ορεινών αμαξιτών δρόμων, καρόδρομων και μουλαρόδρομων, καθώς και των ημιορεινών και ορεινών ημιονικών μονοπατιών, τα οποία ήσαν σε χρήση και για την εμπορική μεταφορά του αλατιού, στον ανθρωπογεωγραφικό χώρο της γεωπολιτικής λεκάνης της Πιερίας και της Δυτικής Μακεδονίας. Ωστόσο, ως επί το πλείστον, το υποτυπώδες αυτό οδικό δίκτυο ήταν συχνά λασπώδες, μέσα από δάση, καθιστώντας την μεταφορά του αλατιού ένα δύσκολο έργο.
Το δύσκολο αυτό έργο έφερναν σε πέρας οι αγωγιάτες ή “Κυρατζήδες” συχνά με την μορφή καραβανιών. Τα καραβάνια μαζί με το αλάτι κουβαλούσαν και άλλα προϊόντα στην ενδοχώρα. Επίσης έφερναν και προϊόντα από την ενδοχώρα προς τα παράλια. Οι αγωγιάτες ήταν συνήθως κατά κύριο επάγγελμα αγρότες (Φωτ. 23). Άνθρωποι ικανοί στο περπάτημα, στην πεζοπορία πίσω από τα ζώα τους, που τα φόρτωναν και μετέφεραν με σταθερότητα τα εμπορεύματα από τον ένα τόπο στον άλλον.
Φωτ. 23 Στο δρόμο για πώληση τυριού – Καστοριά 1939. Εικονιζόμενος Ιωάννης Χρ. Χύτας. Αρχείο Ελευθερίας Γαλατσίδα (Σ.Σ.Ν.Ημαθίας) https://sarakatsanoi.blogspot.com.
O κυριότερος τρόπος μεταφοράς εκείνα τα χρόνια γινόταν με άλογα. Συνήθως όμως γινόταν με μουλάρια και γαϊδούρια (Φωτ. 24). Τα ακούραστα τετράποδα μετέφεραν στις πλάτες τους το αλάτι από τις Αλυκές στην ενδοχώρα. Τα μουλάρια ήταν τα πιο ιδανικά, γιατί δεν γεννοβολούν και δεν έχουν το “ερωτικό κάλεσμα“. Επίσης ποτέ ένα αρσενικό και ένα θηλυκό άλογο δεν πήγαινε μαζί. Δύο γαϊδουράκια θηλυκά, ή μουλάρια ήταν το καλύτερο εργαλείο για την μεταφορά των 240-300 κιλών αλάτι (το ζευγάρι). Τα μουλάρια ήταν πιο δυνατά από τα άλογα και πιο ανθεκτικά. Είχαν μεγάλη αντοχή σε συνεχή εργασία. Παρόλα αυτά και τα μουλάρια, όπως γνωρίζουμε, τείνουν να είναι αδάμαστα, νευρικά, να δαγκώνουν και να κλωτσούν και θέλανε έναν ιδιαίτερο τρόπο μεταχείρισης. Μπορούσαν να κουβαλήσουν φορτία μέχρι και 150 κιλά (100 – 120 οκάδες αλάτι -μία οκά αντιστοιχούσε σε 1282 γραμμάρια) (*) κουβαλούσαν για 30-40 χιλιόμετρα. Για μακρινές αποστάσεις, τα φόρτωναν 80 οκάδες πάνω-κάτω.
Ο αγωγιάτης έχει μαζί του τα απαραίτητα εργαλεία, σχοινιά, δίχαλα, σακιά, ασκιά, κυρίως αδιάβροχα για να προφυλάξει το φορτίο. Αυτός ισομοίραζε το φορτίο το “Ταιρομοίραζε” για να μεταφέρει το υποζύγιο το ίδιο φορτίο από κάθε πλευρά. Από την ώρα που θα το φορτώσει ήταν υπεύθυνος για όποια ζημιά πάθει το φορτίο.
Το αλάτι μεταφερόταν σε υφασμάτινα σακιά –τσουβάλια τα «Τσιπούνια». Μετά τον πόλεμο του 1940, τα τσουβάλια τα έφτιαχναν και από αντίσκηνα που άφησαν οι Εγγλέζοι. Τόσο για το αλάτι όσο και για τον ασβέστη οι κυρατζήδες τα είχαν σε μεγάλη έγνοια από τον φόβο μιας βροχής. Το μεν αλάτι, η βροχή το λιώνει, ενώ τον ασβέστη το νερό τον άναβε, κινδυνεύοντας να κάψει και το ζώο, που το μετάφερε. Γι΄ αυτό είχαν χοντρά και αδιάβροχα υφαντά με τα οποία σκέπαζαν το φορτίο, τις «Μαλέτες» ή αλλιώς «Σαΐσματα» που γινόταν από γιδόμαλλο αλλά και κάπες. Επίσης τα «Σαΐσματα» τα έβαζαν κατάσαρκα ώστε να μην πληγώνεται το υποζύγιο από το σαμάρι καθώς πιεζόταν από το βάρος του φορτίου.
Φωτ. 24 Μουλάρια βόσκουν στα ορεινά Πιέρια
Καθώς οι αποστάσεις που διένυαν τα άλογα και τα μουλάρια φορτωμένα ήταν μεγάλες, δεν τα φόρτωναν περισσότερα από 80 οκάδες πάνω-κάτω. Τα ζώα μπορούσαν να διανύσουν περίπου 30 χιλιόμετρα σε έξι ώρες. Ένα ταξίδι για να ολοκληρωθεί χρειαζόταν περίπου είκοσι ημέρες.
Με το πέρασμα του χρόνου τα μονοπάτια αντικαταστάθηκαν από δρόμους, η επικοινωνία άλλαξε τρόπο και μέσα μεταφοράς και το επάγγελμα του αγωγιάτη άντεξε μέχρι το 1965 -70. Τα μονοπάτια που χρησιμοποιούσαν τα μουλάρια εξαφανίστηκαν κάτω από τα αγριόχορτα
(*) Η οκά υποδιαιρούνταν σε 400 δράμια. Η οκά αντιστοιχούσε σε 1282 γραμμάρια και 1 δράμι = 3,205 γρ. Τα πολλαπλάσιά της οκάς ήταν το kantar (καντάρι) ίσο με 44 οκάδες (=56,4476 χιλιόγραμμα) και το çeki (τσεκί) ίσο με 4 καντάρια (=225,7904 χιλιόγραμμα).Στην Ελλάδα η επίσημη κατάργηση της οκάς έγινε την 1η Ιουλίου του 1959. Παρ’ όλα αυτά, η χρήση της επέζησε έως τη δεκαετία του 1990 στις συσκευασίες εμφιάλωσης του ούζου, του τσίπουρου και των συναφών ποτών: 80 γρ. (“εικοσιπενταράκι”), 160 γρ. (“πενηνταράκι”), 320 γρ. (“εκατοσταράκι”), 640 γρ. (“μισοκάρικο” ή “μισοκαδιάρικο”) (Φωτ. 25)
Φωτ. 25 Διανομή άλατος με την οκά και αντιστοιχία της σε δράμια και κιλά όπως ίσχυαν για όλες τις αλυκές το 1945.
Αλυκές Κίτρους, ένας ιστορικός τόπος μνήμης, στους δρόμους του αλατιού…
Η παραγωγή αλατιού στις Αλυκές Πύδνας αποτελεί μέρος της τοπικής κουλτούρας και παράδοσης για πάνω από 500 χρόνια. Τα στοιχεία που διαθέτουμε σήμερα για το από πότε χρονολογούνται οι αλυκές είναι λίγα. Αν και σήμερα στην παραλία του Κίτρους και στην αρχαία θέση Αθεράδα, όπου και το ακρωτήριο Αθερίς λειτουργούν οι αλυκές στο Κίτρος της Πιερίας, δεν υπάρχει κανένα άλλο στοιχείο μέχρι στιγμής που να επιβεβαιώνει την ύπαρξη αλυκών «ἁλών» και τη συλλογή αλατιού «ἁλοπηγίων» στην Πιερία κατά την αρχαιότητα. Εικάζεται ότι η παραγωγή αλατιού στο Κίτρος ξεκίνησε κατά τους υστερορωμαϊκούς χρόνους και αναπτύχθηκε κατά τη βυζαντινή και οθωμανική εποχή.
Ειδικότερα κατά τους βυζαντινούς χρόνους η αρχαία Πύδνα, που μετονομάστηκε τον 6ο αι. σε Κίτρος, λόγω της θέσης του λιμανιού και των Αλυκών του, αναδεικνύεται στη σημαντικότερη πόλη της Πιερίας Το Κίτρος του 12 ου αι. ήταν ένα σημαντικό λιμάνι με έντονη εμπορική κίνηση, απ’ όπου εξάγονταν ελαιόλαδο, κρασί, κεραμικά αγγεία και άλλα βιοτεχνικά προϊόντα, ενώ παράλληλα η πόλη είχε σημαντικά έσοδα από την εκμετάλλευση των αλυκών. Τη Οθωμανική περίοδο οι αλυκές του Κίτρους ονομαζόταν Τούζλα, μέχρι το 1927. Οι αλυκές ήταν πηγή εσόδων για τις δομές την Οθωμανικής διοίκησης ως την απελευθέρωση της Μακεδονίας μας. Αυτήν περίπου την περίοδο ξεκινά και η ιστορία της δικής μας αλυκής στην Πύδνα, από όπου το πολύτιμο εμπόρευμα του αλατιού μεταφέρθηκε κατά μήκος των οδών άλατος με ζώα από τις Αλυκές Πύδνας στις ακτές του Θερμαϊκού κόλπου προς το εσωτερικό.
Οι εγκαταστάσεις των αλυκών καταλαμβάνουν 3725 στρέμματα. Απ’ αυτά, τα 1440 καλύπτει η λίμνη, η οποία θεωρείται ως πρώτος χώρος προθέρμανσης του θαλασσινού νερού. Τα άλλα 1545 στρέμματα αποτελούν τους χώρους κανονικής προθέρμανσης του θαλασσινού νερού, τις λεγόμενες ‘’θερμάστρες’’ και τα υπόλοιπα 140 είναι τα κυρίως αλατοπήγια ή τα γνωστά ‘’τηγάνια’’ (Φωτ. 26). Το αλάτι εδώ παράγεται απ’ την εξάτμιση του θαλασσινού νερού, η οποία γίνεται με την απλή ακτινοβολία του ήλιου στην περίοδο του καλοκαιριού. Οι μόνες τεχνικές πρόοδοι που ενσωματώθηκαν στην φυσική παραγωγή του αλατιού αφοράν στα μέσα που χρησιμοποιούνται και στους μηχανισμούς ανύψωσης και προώθησης του ύδατος (Φωτ. 27).
Φωτ. 26 Αεροφωτογραφία του συνόλου των εγκαταστάσεων των αλυκών Πύδνας συνολικής έκτασης 3725 στρέμματα.
Φωτ. 27 Εγκατάσταση παλαιού αντλιοστασίου ανύψωσης και προώθησης του ύδατος αλυκών Πύδνας.
Η συγκομιδή γίνονταν με ξύλινα εργαλεία και η μεταφορά απ’ τους χώρους παραγωγής στο χώρο συγκέντρωσης με ζώα και κάρα. Οι εργασίες, με την πάροδο του χρόνου, γίνονταν πιο συστηματικές και η μεταφορά εκτελούνταν με βαγονάκια τύπου «Ντεκοβίλ» (από το 1967 μέχρι το 2000), τα οποία κινούμενα πάνω σε μετακινούμενες σιδηρογραμμές, έφταναν ως μέσα στα τηγάνια, όπου φορτώνονταν με τα φτυάρια και μεταφέρονταν σπρωχνόμενα από δυο εργάτες μέχρι το χώρο της συγκέντρωσης (Φωτ. 29).
Φωτ. 29 Από το 1967 η μεταφορά απ’ τους χώρους παραγωγής στο χώρο συγκέντρωσης εκτελούνταν με βαγονάκια τύπου «Ντεκοβίλ».
Σήμερα το αλάτι συλλέγεται εξολοκλήρου με τη βοήθεια αυτοκινούμενων μηχανημάτων συγκομιδής (Φωτ. 30). .
Φωτ. 30 Σήμερα το αλάτι συλλέγεται εξολοκλήρου με τη βοήθεια αυτοκινούμενων μηχανημάτων συγκομιδής.
Τα έργα και οι εγκαταστάσεις της σημερινής αλυκής ανάγονται στην πρώτη μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας περίοδο. Ο σχεδιασμός της ανατέθηκε απ’ το ελληνικό Δημόσιο το 1917 στον Ισπανό εμπειροτέχνη αλυκών Ιωσήφ Σαντόζα, όπως φαίνεται απ’ τη σχετική σύμβαση, η οποία κυρώθηκε με το Β.Δ. της 30.9.1917 (ΦΕΚ 220/9.10.1917). Το 1935, η αλυκή περιήλθε στο Δημόσιο και η εκμετάλλευσή της γίνεται από τότε με αυτεπιστασία του (Φωτ. 31). Για τη διοικητική οργάνωση της αλυκής υπήρχε πετρόχτιστο κτίριο, όπου στεγάζονταν τα γραφεία της αλυκής και η αστυνομία. Απομεινάρια ερειπίων και σημάδια εκείνου του κτιρίου υπάρχουν ακόμα και σήμερα. Μετά την απελευθέρωση (1912) χτίστηκαν και δυο άλλα διώροφα κτίρια, ‘’τα κονάκια’’, όπως είναι γνωστά. Η Αλυκή Κίτρους είναι η δεύτερη σε παραγωγή άλατος στην Ελλάδα. Η παραγωγή της ανέρχεται σε 28.000 τόνους αλάτι ετησίως με δυναμικότητα τους 40.000 τόνους (Φωτ. 32).
Φωτ. 31 Το 1935, η αλυκή περιήλθε στο Δημόσιο και κατασκευάστηκε πετρόχτιστο κτίριο, όπου στεγάζονταν τα γραφεία της αλυκής και η αστυνομία.
Οι αλυκές στο ακρωτήριο της Αθερίδας είναι σήμερα μια από τις πιο πλούσιες φυσικές ομορφιές της Πιερίας. Η Λιμνοθάλασσάς της, συνολικής έκτασης περίπου 15.000 στρεμμάτων αποτελεί ένα ιδιαίτερα σημαντικό τμήμα των παράκτιων υγροτόπων της Πιερίας, λόγω του πληθυσμού αλλά κυρίως λόγω των ειδών της ορνιθοπανίδας που συγκεντρώνει. Προστατεύεται από την ευρωπαϊκή νομοθεσία καθώς και την ελληνική νομοθεσία, ως προστατευόμενη φυσική περιοχή. Η Αλυκή Κίτρους περικλείει μια ιστορική και εθνολογική κληρονομιά, η οποία δεν έχει εκτιμηθεί ακόμα.
Φωτ. 32 Χώρος συγκέντρωσης του αλατιού.
Ο «Αλατόδρομος» είναι ένα παραδοσιακό μονοπάτι υπαίθρου
Ο «Αλατόδρομος» των Πιερίων είναι ένα παραδοσιακό μονοπάτι υπαίθρου (Traditional Backcountry Trails), χαμένο στην λήθη του χρόνου, άγνωστο στους καθημερινούς περιπατητές των Πιερίων. Η διαδρομή του βασίζεται σε διαμορφωμένες από φυσικά στοιχεία και την πορεία των ζώων. Η εγκατάλειψη της ημιορεινής και ορεινής περιοχής, από την οποία διερχόταν, είχε ως αποτέλεσμα το παλιό μονοπάτι σταδιακά να χάνεται. Τα τελευταία χρόνια, η αυξανόμενη ζήτηση για τουρισμό υπαίθρου έχει μετατρέψει τα μονοπάτια, υφιστάμενα και νέα, σε κύριους άξονες ανάπτυξης των περιοχών τις οποίες διασχίζουν. Ευτυχώς η 16η Επαρχιακή Οδός (από Φωτεινά Σκοτεινά-Φτέρη όρια νομού), βαδίζει κοντά στη ρότα του παλιού μονοπατιού. Έτσι η 16η Επαρχιακή Οδός μπορεί να συμβάλει στην αναβίωση του «Αλατόδρομου», του ιστορικού μονοπατιού που συνέδεε τις Αλυκές του Κίτρους με τις πόλεις των Σερβίων, Βελβεντού και την ενδοχώρα της Δυτικής Μακεδονίας.
Μια οδοιπορική διαδρομή κατά μήκος του Μαυρονερίου υπόσχεται ένα πλούσιο μείγμα φύσης και πολιτισμού. Υπάρχουν πολλά συναρπαστικά αξιοθέατα κατά μήκος της παλιάς εμπορικής διαδρομής. Αυτά τα σημεία ενδιαφέροντος περιλαμβάνουν τον παραδοσιακό οικισμό της Μόρνας με το πετρόκτιστο γεφύρι (Φωτ. 33), τον οικισμό της Φτέρης μαζί με όλα τα ιστορικά μνημεία της περιοχής, συνδεδεμένα με τους όμορφους οικισμούς της Κοζάνης, ενώ η εύκολα προσβάσιμη περιοχή μπορεί να αποτελέσει έναν εύκολο προορισμό. Η διαδρομή καθώς δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από άλλες διαδρομές της ορεινής Ελλάδος μπορεί να προσελκύσει πεζοπόρους και λάτρεις της φύσης.
Φωτ. 33 Το πετρόκτιστο γεφύρι δίπλα στον παραδοσιακό οικισμό της Μόρνας.
Ο «Αλατόδρομος» των Πιερίων μπορεί να αποτελέσει μια σπουδαία πεζοπορική διαδρομή (Φωτ. 34). Η γραφική και αρκετά εύκολη διαδρομή του είναι ιδιαίτερα ελκυστική για τους λάτρεις της φύσης. Ο καθένας μπορεί να απολαύσει τη φύση, βαδίζοντας πάνω σε μια παμπάλαιη διαδρομή που χάραξε ο παραδοσιακός πολιτισμός. Ο δρόμος του αλατιού ενσωματωμένος στα τουριστικά θέρετρα των θεματικών μονοπατιών, όπως του Ε4, μαζί με τις άνετες περιήγησεις στα λασπόλουτρα των αλυκών, μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην προώθηση και ανάπτυξη του τουρισμού, αλλά και στη διατήρηση του «πνεύματος του τόπου» διατηρώντας την πολιτιστική κληρονομιά στην Πιερία. Μπορεί να αποτελέσει μια θαυμάσια διαδρομή για τους επισκέπτες της Πιερίας που επιθυμούν να ξεφύγουν από τις πιο συμβατικές επιλογές διακοπών που προβάλλουν κυρίως τον ήλιο, τη θάλασσα και την άμμο. Η αναβίωση του προσθέτει άλλο ένα αξιοθέατο στην Πιερία και δίνει πνοή σε μια περιοχή που παρόλο που έχει ομορφιά, δεν είναι αξιοποιημένη.
Φωτ. 34 Τροποποιημένο χάρτης γης, με εικονική αποτύπωση του ορεινού τμήματος του Αλατόδρομου των Πιερίων. όπου μπορεί να αποτελέσει μια σπουδαία πεζοπορική διαδρομή. Γεωγραφικό υπόβαθρο χάρτου της Geopsis Maps & Guides Όλυμπος – Πιέρια – Τίταρος 1:25.000 + 1:50.000 Olympus – Pieria Hiking Map Geopsis Maps & Guides Όλυμπος – Πιέρια – Τίταρος 1:25.000 + 1:50.000 Olympus – Pieria Hiking Map.
Για την ολοκλήρωση αυτού του άρθρου πολύτιμη βοήθεια μου πρόσφεραν, αρκετοί άνθρωπο καθώς το μονοπάτι ήταν τόσο χαμένο και τόσο ξεχασμένο που επιστράτευσα τους παλαιούς, όσους μπορούσαν κάτι να θυμούνται. Ευχαριστώ για την βοήθειά τους: την πρόεδρος της Τοπικής Κοινότητας Φωτεινών του Δήμου Κατερίνης στη οποία ανήκει διοικητικά ο παραδοσιακός οικισμός της Μόρνας- Σκοτεινά, κ. Καλλιόπη (Πόπη) Παπανικολάου, τον Αντιδήμαρχο Πύδνας – Κολινδρού κ. Πασχάλης Πουρτσίδης, τον Διευθυντής Αλυκών Κίτρους κ Γεώργιος Λεπανιώτης για την παραχώρηση έντυπου αρχειακού υλικού για την άντληση πολύτιμων ιστορικών πληροφοριών καθώς και για την ξενάγηση του στο χώρο των αλυκών Πιερίας. Ευχαριστώ, τον τέως Νομάρχη Πιερίας κ. Γεώργιο Παπαστερίου καθώς και τους, κ. Κωνσταντίνο Τόκα και κ. Απόστολο Σαρρή, τον κ. Πέτρο Σταθακόπουλο (https://www.kapa-news.gr), τον κ. Ιωάννη Ζ. Παπαζαχαρία (https://www.olympusmera.gr) και τον Πολιτιστικό Σύλλογο Καρίτσας.
Πληροφορίες άντλησα: Από το βιβλίο της Ιωάννας Βασιλειάδου «Η αγροτική ζωή στην αρχαία Πιερία. Αρχαιολογικά τεκμήρια» Εκδόσεις Κορνηλία Σφακιανάκη 2012. Από το βιβλίο του Οδυσσέα Γκιλή «ΠΥΔΝΑ-ΚΙΤΡΟΣ ΠΙΕΡΙΑΣ». Αποσπάσματα Από Αρχαία Κείμενα. Θεσσαλονίκη 2018. Από το πρακτικά του Επιστημονικού Συνεδρίου της Εστία Πιερίδων Μουσών Κατερίνης, (Εταιρεία Πιερικών Μελετών) «Η Πιερία στα Βυζαντινά και Νεότερα Χρόνια». Από την παρουσίαση τμημάτων του έργο του, του Αλέκου Αγγελίδη «Σημαντικές ιστορίες της Πύδνας και του Κίτρους στη Μακεδονία», Εκδόσεις ΜΝΗΜΕΣ 2013. Από το πόνεμα του κ Ιωάννη Γ. Νεραντζής, « Δρόμοι του αλατιού: από τις αλυκές της λιμνοθάλασσας στις ‘‘αλαταρές’’ των βουνών Ευρυτανίας, «ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ : ΙΣΤΟΡΙΑ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΔΟΜΝΙΣΤΑΣ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ» Ιουλίου 2010. Τον αλατόδρομο των Πιερίων τον είδα και μέσα από το λογοτεχνικά λόγο του κ. Μέλιου Πίτσια στο εξαιρετικό μυθιστόρημα «ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΔΕΙΠΝΟ ΣΤΗ ΜΥΡΝΑ» εκδόσεις Ινφογνώμων 2015.
Τέλος ένα μεγάλο ευχαριστώ στον συνοδοιπόρο μου στην πορεία του «Αλατόδρομου» τον κάτοικο των Φωτεινών συνταξιούχο υλοτόμο – δασεργάτη κ. Δημήτρη Δήμου Φώτη. Αλλά και στους κ. Σάκη Μπαμίχα και κ. Ζάχο Κανταρέλη οι οποίοι με ακολούθησαν στις εξορμήσεις μου για την συλλογή στοιχείων για το μονοπάτι.
