(Με αφορμή μια συνέντευξη στην ERT WORLD και στην κα Κατερίνα Μπατζάκη – Δεκέμβριος 2025)
Το μεγαλύτερο έργο που συντελείται σήμερα στην Κοζάνη δεν είναι ένα ορατό, εμβληματικό κτίριο ή ένας δρόμος. Είναι ένα “αόρατο” αλλά καθοριστικό mega–project: το Πρόγραμμα Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης (ΠΔΑΜ), ένα τεράστιο χρηματοδοτικό πλαίσιο με διαθέσιμους πόρους περίπου 1 δισ. ευρώ για τη Δυτική Μακεδονία.
Τυπικά είναι ένα χρηματοδοτικό πρόγραμμα. Ουσιαστικά, όμως, είναι η βάση πάνω στην οποία κρίνεται αν, στην εποχή μετά τον λιγνίτη, θα έχουμε ανάπτυξη με κοινωνική συνοχή ή αν θα δούμε το αντίθετο: ανεργία, φυγή νέων, αστική ερημοποίηση.
Η απολιγνιτοποίηση ήρθε πιο γρήγορα απ’ όσο αντέχουν συνήθως τόσο μεγάλες διαρθρωτικές αλλαγές στο παραγωγικό μοντέλο. Στη Δυτική Μακεδονία συνοψίζεται σε τέσσερα κρίσιμα πεδία:
- κλείσιμο ή μετασχηματισμό των λιγνιτικών μονάδων,
- τεράστια φωτοβολταϊκά πάρκα και έργα αποθήκευσης ενέργειας,
- νέες χρήσεις γης στα ορυχεία,
- νέο μοντέλο θέρμανσης και ενέργειας για τις πόλεις,
- καθώς και ισχυρά κίνητρα για νέες επιχειρήσεις και νέες δουλειές στο πλαίσιο του ΠΔΑΜ.
Η κοινωνική διάσταση αυτής της μετάβασης είναι η καρδιά του ζητήματος:
τι δουλειά μπορεί να βρει κάποιος μετά το τέλος της λιγνιτικής δραστηριότητας,
αν τα παιδιά θα μείνουν ή θα φύγουν, αν οι επιστήμονες θα επιστρέψουν.
Ποια θα είναι η νέα ταυτότητα της πόλης:
μια πόλη που “αναζητεί βηματισμό μετά τη λιγνιτική ΔΕΗ” ή ένα αστικό κέντρο σε μια περιφέρεια πράσινης – εναλλακτικής ενέργειας, που εξασφαλίζει αξιοπρεπή ποιότητα ζωής;
Εφόσον οι παρεμβάσεις του ΠΔΑΜ πετύχουν, αλλάζει το μέλλον της πόλης. Αν αποτύχουν, πάλι θα αλλάξει η ζωή των ανθρώπων – αλλά προς την αντίθετη κατεύθυνση.
Η νέα Πανεπιστημιούπολη και ο Κόμβος Καινοτομίας: σημείο αιχμής.
Κομβικό ρόλο σε αυτή τη νέα εποχή παίζουν η Νέα Πανεπιστημιούπολη και ο αναμενόμενος Κόμβος Καινοτομίας στη ΖΕΠ.
Δεν είναι απλώς κτίρια ή δομές ανάπτυξης & επιχιερηματικότητας. Κοινωνικά, φέρνουν:
- νέο κόσμο στην πόλη,
- νέες ιδέες, start-ups και συνεργασίες,
- μια διαφορετική κουλτούρα για το τι σημαίνει “δουλειά στην πόλη και στην περιοχή”, πέρα από το κλασικό μοντέλο “ΔΕΗ – δημόσιο”.
Μπορούν να λειτουργήσουν ως “γέφυρα” ανάμεσα στη γνώση, την καινοτομία και την πραγματική οικονομία, αναβαθμίζοντας την Κοζάνη σε κέντρο εναλλακτικών μορφών ενέργειας και εφαρμοσμένης τεχνολογίας.
Τι έχουμε πετύχει – και τι λείπει ακόμη
Ως χώρα – με τη συνδρομή της Ευρωπαϊκής Ένωσης – κινηθήκαμε γρήγορα. Στήθηκε έγκαιρα το πλαίσιο εφαρμογής και αξιοποίησης των διαρθρωτικών πόρων.
Σήμερα διαθέτουμε:
- πόρους,
- στρατηγική,
- θεσμούς,
- και ένα νέο αφήγημα για τη Δυτική Μακεδονία.
Η μεγαλύτερη μέχρι τώρα ανταπόκριση καταγράφεται στην αξιοποίηση των χρηματοδοτήσεων για επενδυτικά σχέδια στον ιδιωτικό τομέα, με πολύ υψηλά ποσοστά ενίσχυσης. Βρισκόμαστε στη φάση όπου πολλές επενδύσεις ξεκινάνε – με την ελπίδα να δημιουργήσουν ουσιαστικό αριθμό νέων θέσεων εργασίας.
Στην περιοχή λειτουργούν ήδη τέσσερις δομές υποστήριξης ανέργων, νέων επαγγελματιών και επιχειρήσεων, καθώς και δομή κοινωνικής υποστήριξης, μαζί με πολλά προγράμματα κατάρτισης και επανακατάρτισης.
Ωστόσο, η πόλη και η περιοχή χρειαζόταν ήδη από το 2020 “γρήγορες νίκες”: δύο–τρεις εμβληματικές νέες επενδύσεις με πολλές θέσεις εργασίας, που ακόμη δεν έχουν επιτευχθεί.
Στον χώρο των δημόσιων επενδύσεων από τοπικούς φορείς τα αποτελέσματα είναι μέχρι στιγμής σχεδόν μηδαμινά. Ελάχιστα ενταγμένα έργα που βρίσκονται στη διαγωνιστική φάση τους, ενώ ταυτόχρονα:
- δεν υπάρχουν ολοκληρωμένα έργα στην κυκλική οικονομία,
- δεν υπάρχουν ουσιαστικά έργα αστικής ανάπτυξης,
- τα ολοκληρωμένα έργα μικρής κλίμακας για την Κοζάνη και τις άλλες πόλεις είναι ελάχιστα.
Με απλά λόγια, δεν έχουμε δει ακόμη, στην πράξη τα αποτελέσματα αυτά που αποτελούν τον πυρήνα του αφηγήματος του Προγράμματος της Δίκαιης Μετάβασης:
- πώς νιώθει ο κάτοικος της πόλης και της περιοχής,
- τι βιώνει ένας νέος επιστήμονας που θέλει να επιστρέψει και αναζητά εργασία,
- πώς αισθάνεται ένας άνθρωπος 55–60 ετών, που στηρίζει ηλικιωμένους γονείς και παιδιά, για το αποτύπωμα του προγράμματος στην πραγματική του ζωή.
Στα επόμενα πέντε χρόνια εφαρμογής του ΠΔΑΜ πρέπει να μετράμε όχι μόνο:
- πόσα MW φωτοβολταϊκών πάρκων υλοποιήθηκαν,
- πόσα εκατομμύρια ευρώ “έπεσαν” στην περιοχή,
αλλά – με μετρήσιμους κοινωνικούς δείκτες – πόση τοπική, ποιοτική, “πράσινη” ζωή χτίσαμε γύρω από αυτά, με επίκεντρο τον άνθρωπο της Κοζάνης, τις δεξιότητές του και τις κοινωνικές του σχέσεις.
Η ενεργειακή μετάβαση στην τσέπη και στην καθημερινότητα
Για πολλούς κατοίκους όλα αυτά ακούγονται πολύ “τεχνικά” και μακρινά. Στην πράξη, όμως, η ενεργειακή μετάβαση για τον απλό πολίτη πρέπει να σημαίνει:
- φθηνή τηλεθέρμανση,
- αξιοπρεπείς νέες θέσεις εργασίας,
- αύξηση εισοδημάτων,
- καθαρό περιβάλλον,
- υψηλού επιπέδου νοσοκομειακές και κοινωνικές δομές,
- αναβάθμιση πολιτιστικών και αθλητικών υποδομών.
Με άλλα λόγια, η μετάβαση πρέπει να μεταφραστεί σε:
- μειωμένους ενεργειακούς λογαριασμούς,
- διαφορετική, πιο ανθρώπινη καθημερινότητα,
- δουλειές άλλου τύπου, με καλύτερες προοπτικές.
Το στοίχημα της δίκαιης μετάβασης είναι ξεκάθαρο:
να μη μείνει κανείς πίσω σ’ αυτή την αλλαγή – ούτε στην τσέπη του, ούτε στη ζωή του, ούτε στο επαγγελματικό του μέλλον.
Μένει να αποδειχθεί στην πράξη, αλλά οι χρόνοι μειώνονται και η κλεψύδρα αδειάζει.
Ο υδάτινος πλούτος ως βάση ενός νέου μοντέλου
Η Δυτική Μακεδονία τα τελευταία 7–8 χρόνια προβάλλεται επικοινωνιακά ως “Περιφέρεια των Λιμνών”. Ο Αλιάκμονας, ο Ιλαρίωνας, η λίμνη Πολυφύτου και το ευρύτερο υδάτινο δίκτυο συνδέονται πλέον με:
- μια σημαντική περιφερειακή και τοπική διατροφική κουλτούρα,
- την άνθηση προϊόντων αγροδιατροφής,
- τα οινοποιεία που κατακτούν ολοένα υψηλότερες θέσεις στον εθνικό οινικό χάρτη.
Γίνεται μια συστηματική προσπάθεια ο επισκέπτης να βλέπει τις ομορφιές της περιοχής και όχι το “γκρι του λιγνίτη”, που ανήκει πια στο παρελθόν. Το υδάτινο στοιχείο ποταμών και λιμνών έχει ιδιαίτερο ρόλο σε αυτό.
Ο Αλιάκμονας και οι λίμνες του δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται μόνο ως “ταμιευτήρες”, ως ΑΤΜ νερού και ενέργειας. Αποτελούν τη βάση της Δυτικής Μακεδονίας σε ό,τι αφορά:
- το κλίμα,
- την επισιτιστική ασφάλεια,
- την ποιότητα ζωής.
Αυτό, όμως, προϋποθέτει:
- προτεραιότητα στην ύδρευση και στη φυσική ισορροπία,
- διασφάλιση των οικολογικών ροών,
- εφαρμόσιμα σχέδια διαχείρισης λεκανών απορροής,
- υψηλή ποιότητα νερών.
Αναπτυξιακά, τμήμα αυτού του υδάτινου δικτύου μπορεί να παίξει ειδικό ρόλο–κλειδί στην ενεργειακή μετάβαση, με προσοχή και συνεχή παρακολούθηση των επενδυτικών πρωτοβουλιών της ΔΕΗ, που απαιτούν σημαντικά υδάτινα αποθέματα.
Σε εξέλιξη βρίσκεται η μελέτη για το αρδευτικό της Βόρειας Ζώνης Πολυφύτου, ένα κομβικό έργο που αφορά την άρδευση περίπου 10.000 στρεμμάτων και την ενίσχυση της αγροτικής παραγωγής, με προϋπολογισμό 104 εκατ. ευρώ.
Πέρα από την ενέργεια: ένας νέος κοινωνικός πυλώνας
Η Κοζάνη είναι μια πόλη που χτίστηκε πάνω στην ενέργεια. Η ενέργεια θα παραμείνει στην ταυτότητά μας – απλώς θα είναι πιο πράσινη, πιο έξυπνη, με έμφαση στην αποθήκευση και στις ΑΠΕ.
Η πόλη μπορεί και πρέπει να είναι το αστικό κέντρο των εναλλακτικών μορφών ενέργειας, με αιχμή το Πανεπιστήμιο και τη Ζώνη Καινοτομίας.
Όμως, αν πούμε ότι “η πόλη μας είναι μόνο η ενέργεια”, απλώς αλλάξαμε καύσιμο – δεν αλλάξαμε μοντέλο. Χρειαζόμαστε, παράλληλα, και έναν δεύτερο πυλώνα, πιο στενά δεμένο με τον τόπο και την εργασία των ανθρώπων. Έναν πυλώνα που:
- συνδέεται με πραγματικές ανάγκες του πληθυσμού,
- ανοίγει δουλειές για ανθρώπους 25–35 ετών που σήμερα ψάχνουν προοπτική,
- δεν εξαρτάται αποκλειστικά από διεθνείς ενεργειακές στρατηγικές που αλλάζουν ταχύτατα.
Ένας τέτοιος πυλώνας είναι αυτός της αγροδιατροφής, ενώ επιπρόσθετα ένας επιπλέον που δεν έχει ακόμη αναπτυχθεί ουσιαστικά στη Δυτική Μακεδονία, θα μπορούσε να είναι αυτός της silver economy, δηλαδή όλο το πλέγμα υπηρεσιών φροντίδας και υποστήριξης στην τρίτη ηλικία.
Πρόκειται για έναν χώρο με μεγάλες κοινωνικές ανάγκες και σημαντικές δυνατότητες απασχόλησης σε:
- φροντίδα κατ’ οίκον,
- υπηρεσίες ευεξίας,
- έξυπνες τεχνολογίες υποστήριξης ηλικιωμένων,
- κοινωνικές επιχειρήσεις που συνδέουν γενιές.
Κλείνοντας αυτήν την ενότητα, αξίζει να επανέλθει και μια πιο “ιδιαίτερη” ιδέα: η πρόταση η Κοζάνη να “βαφτιστεί” Πόλη της Πίτας – Greek Pita or Pie City.
Μια πόλη που πατά πάνω στην πλούσια αστική διατροφική κουλτούρα της, συνδέοντας την ταυτότητά της με τα τοπικά προϊόντα και την τεχνογνωσία των επιχειρήσεων τροφίμων.
Δυτική Μακεδονία: πρόβλημα ή μοντέλο για την Ευρώπη;
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η Δυτική Μακεδονία αντιμετωπίστηκε εξαρχής ως πιλοτική περιοχή για τη Δίκαιη Μετάβαση, καθώς κινήθηκε στρατηγικά και γρήγορα την περίοδο γύρω στο 2020.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρακολουθεί στενά την πορεία της περιοχής:
- ως κλασικό παράδειγμα λιγνιτικής περιφέρειας που μπαίνει μπροστά στη Δίκαιη Μετάβαση,
- ως μία από τις πρώτες που απέκτησαν πλήρες Σχέδιο και Πρόγραμμα Δίκαιης Μετάβασης, με σαφείς πυλώνες και σημαντικούς πόρους,
- ως περιοχή που συμβατοποίησε ένα από τα πρώτα έργα από τον ευρωπαϊκό μηχανισμό Public Sector Loan Facility, κάτι που την τοποθετεί στις “βιτρίνες” της ευρωπαϊκής κλιματικής πολιτικής (μόνο επτά συμβάσεις έχουν υλοποιηθεί σε περίπου 60 περιφέρειες μετάβασης).
Ταυτόχρονα, η Περιφέρεια είναι και ένα ισχυρό τεστ:
αν εδώ η μετάβαση αποδειχθεί και κοινωνικά δίκαιη, με νέες δουλειές και κοινωνική συνοχή, τότε το ευρωπαϊκό μοντέλο θα έχει ουσιαστικό νόημα.
Υπενθυμίζεται πως η Δίκαιη Μετάβαση, ως ειδικό πρόγραμμα, φαίνεται να μην συνεχίζεται μετά το 2030. Το παράθυρο ευκαιρίας, επομένως, είναι συγκεκριμένο και περιορισμένο.
Για τις Βρυξέλλες, η Δυτική Μακεδονία είναι σημαία πολιτικής για την κλιματική αλλαγή.
Για τον κάτοικο της Κοζάνης που ψάχνει δουλειά με ποιοτικά χαρακτηριστικά, η περιοχή παραμένει – ακόμη – ένας τόπος με έντονη ανασφάλεια.
Αν μπορεί να δοθεί ένα μήνυμα στους νέους της Κοζάνης …
Αν η πόλη σού δείχνει έστω και μικρά σημάδια ανάτασης και αναστροφής του κλίματος ερημοποίησης – σε οικονομία, κοινωνία, πολιτισμό, ποιότητα ζωής και ευεξία – αξίζει να μείνεις και να το παλέψεις.
Αν, αντίθετα, δεν βλέπεις σχεδόν καθόλου τέτοια στοιχεία στην καθημερινότητά σου, τότε… καλό δρόμο.
Το σημαντικό είναι να ξέρεις γιατί φεύγεις ή γιατί μένεις – και να μπορείς να κοιτάς τον τόπο σου και το μέλλον σου με ειλικρίνεια.
Κώστας Καραμάρκος – Σύμβουλος Στρατηγικής
